Dollar niyə satılmır? Manat niyə qıtdır?
Azərbaycanda dollar almaq istəyənlər bu xarici valyutanın ya məhdudiyyətlə, ya da heç satılmadığını deyir.
Bəziləri bu vəziyyəti dolların daha da bahalaşacağının xəbərçisi kimi qəbul edir. Bəs əslində nə baş verir? Dollar və manatla bağlı sualları BBC Azərbaycancaya iqtisadi təhlilçi Samir Əliyev izah edir.
– Banklar niyə dollar satmır?
– Hazırda ölkədə dollar qıtlığı mövcuddur. Konkretləşdirsək, bankların əlində olan dollar vəsaiti məhduddur. Çünki bankların özünün borc öhdəliyi var. Yəni vaxtilə xarici banklardan aşağı faizlə kredit götürüb onu Azərbaycan iqtisadiyyatına yönəldiblər, indi həmin kreditlərin qaytarılma vaxtıdır. Xarici kreditlər xarici valyutada, bir qayda olaraq – dollar, avroda götürülür.
Əvvəllər də xarici borclar qaytarılırdı, amma paralel olaraq əlavə borclar götürülürdü. Ona görə də belə bir sıxıntı yaranmırdı, amma indi yenisi götürülmür, köhnələri qaytarılır və bunlar da xarici valyuta – dollar tələb edir. Bu baxımdan bankların dollara tələbləri artıb. Banklar da belə şəraitdə ya dolları bazardan alır, ya da əllərində olanla kreditlərini qaytarır. Xüsusilə Beynəlxalq Bank kimi iri bankların bazarda dollara olan tələbatı artıb.
Digər səbəb idxalla bağlıdır. Biz bilirik ki, Azərbaycana böyük həcmdə idxal daxil olur, xüsusilə də qeyri-ərzaq – texnikadan tutmuş avadanlıqlara qədər hamısı xaricdən gəlir, Azərbaycanda istehsal olunmur.
Xaricdən gətirilən bütün mallar da özlüyündə dollar tələb edir. Çünki mal alanda onun pulunu ödəmək üçün dollardan istifadə edilir. Bu baxımdan idxalın artması xarici valyutaya tələbatı artırıb. İdxalatçı şirkətlər banklara dollar üçün müraciət edir. Banklar, dollar qıtlığı olduğundan əllərindəki dolları satmağa yox, daha çox öz müştərilərinin tələblərini yerinə yetirməyə yönəldirlər. Bu səbəbdən də bugün banklarda dollar qıtlığı var.
Tədiyyə balansına baxsaq – tədiyyə balansı il ərzində ölkəyə gələn və ölkəni tərk edən xarici valyutanın vəziyyətini təyin edən maliyyə sənədidir . Yəni daha çox xarici valyuta ölkəni tərk edirsə və ölkəyə az xarici valyuta gəlirsə bu, mənfi deməkdir. Bizdə də hazırda tədiyyə balansında mənfi var. Çünki ölkəni daha çox dollar tərk edir, nəinki ölkəyə dollar gəlir. Bu baxımdan da dollar qıtlığı yaranıb, əhali də əlində olan vəsaiti dollara çevirərək bir hissəsini banka qoyub, bir hissəsini isə yastıq altında saxlayır. Düşünürəm ki, yaranmış dollar qıtlığı yaxın dövrlərdə də davam edəcək.
– Neft Fondu mütəmadi olaraq banklara dollar valyutasının satışını həyata keçirir. Bu onların tələbatını ödəmirmi?
– Azərbaycanda valyuta hərracı həftədə iki dəfə keçirilir: çərşənbə axşamı və cümə axşamı günləri. Bu, ayda təxminən 8 hərrac edir. Bəzən də ayın günlərindən asılı olaraq 9 hərrac keçirilir. Hər hərrac zamanı 50 milyon dollar satılır. Ümumilikdə ay ərzində 400 milyon dollar satılır.
Nəzərə almaq lazımdır ki, idxal və bankların xarici borcları səbəblərindən ölkə iqtisadiyyatının dollara olan ehtiyacı daha çoxdur. Neft Fondu ölkənin dollara olan tələbatını bugün tam ödəyə bilmir. Bunun da əsas səbəbi ölkədən rəsmi və qeyri-rəsmi şəkildə güclü kapital axınınn baş verməsidir. Bu da manatı təzyiq altında saxlayır. Dollar ölkədən getdiyinə görə dollara tələbat artır, bu da manatın məzənnəsinə öz mənfi təsirini göstərir. Bu baxımdan düşünürəm ki, başqa bir mənbələrdən istifadə etmək lazımdır. İndiki vəziyyətdə ölkəyə dollar gətirən alternativ kanallar yoxdur. Əsas SOCAR-dır – onun vasitəsilə gələn dollar da onun problemlərinin həllinə yönəlir. Mərkəzi Bank – ikinci kanaldır – onun da dollar həcmi azalıb. Üçüncü – Neft Fondudur. Və faktiki olaraq bu əsas üç kanaldan yalnız biri bazarı dollarla təmin edir. Rusiyada, Qazaxıstandakı kimi onlarla, yüzlərlə əlavə kanal yoxdur. Əsas problem bununla bağlıdır.
– Alternativ yollar nədir və ya nə ola bilər?
– Azərbaycan iqtisadiyyatında neft-qazın payı uzun müddət 90 faizdən çox olub – 93-94%. Cəmi 7 faizi qeyri-neft sahəsinin payıdır. Alternativ yol da bu qeyri-neft sahəsidir.
Ölkəyə dollar gəlir, amma neftdən gəlir. Neftin qiyməti ucuzlaşdığına görə də neftdən gələn dollar azalıb. Alternativ qeyri-neft sahəsi olmalı idi. Amma bizim nəyimiz var? Rusiya avtomobil ixrac edir. Qazaxıstan kənd təsərrüfatı məhsulları, mebel ixrac edir.. Amma Azərbaycan nə ixrac edir? Gəlin baxaq hansı sahələr alternativ yol ola bilər?
