İngiltere’nin efsanevi Demir Leydi’si Margaret Thatcher’ın “siyasi reenkarnasyonu” olma iddiasıyla Muhafazakâr Parti’nin liderlik koltuğuna oturan Liz Truss, 6 haftanın ardından dün hem bu görevinden hem de başbakanlıktan istifa ettiğini duyurdu.

Truss böylece İngiltere parlamentosunun 300 yıllık tarihinde en kısa süre başbakanlık yapan kişi olarak tarihe geçti. Daha önce bu rekor 119 günle George Canning’deydi. 1827’de başbakanlık yapan Canning ölüm nedeniyle görevi bırakmak zorunda kalmıştı. İstifa ederek bırakanlar arasında ise en kısa dönem 1762’de göreve başlayan ve 317 gün görev yapan Bute Kontu’na aitti.

Saytların yığılması

Truss’ın iktidarının bu kadar kısa ömürlü olmasının ardında, hükümetin ekonomi politikalarında radikal bir değişikliğe gitme kararı yatıyor. Çok büyük vergi kesintileri yapılacağını duyuran Truss, buradan kaynaklanacak açığın nasıl kapanacağına dair ikna edici bir yanıt vermeyi başaramadı. Piyasalarda güvensizliğe neden olan bu durum Truss’ın kendi partisindeki milletvekillerinin de desteğini kaybetmesine neden oldu. Biz de 6 soru ve cevapla Truss’ın vedasının arka planına biraz daha yakından baktık.

1) TRUSS’A VERİLEN DESTEK NEDEN BU KADAR AZALDI?

Araştırma şirketi YouGov’un yaptığı bir ankete göre, 45 günlük iktidarının son günlerinde, Truss’ın İngiltere halkı nezdindeki net beğeni düzeyi yüzde -70’e indi. (Evet, yanlış okumadınız, ‘eksi’ 70.) Bir karşılaştırma yapmamız gerekirse, aynı ankete göre, İngiltere kamuoyunda Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in net beğeni düzeyi yüzde -84’teydi. Truss’ın olumsuz gidişatının bir süre daha devam etmesi durumunda, Putin’i bile geçebileceği yorumları yapılıyordu.

Truss’ın başbakanlığı büyük bir talihsizlikle başladı. Kısaca Tory’ler olarak anılan Muhafazakâr Partili milletvekilleri, 5 Eylül günü Boris Johnson’ın yerine geçmek üzere Truss’ı başkan seçti. Truss ertesi gün İngiltere Kraliçesi 2’nci Elizabeth’ten hükümet kurma yetkisini aldı. Ardından 8 Eylül günü Kraliçe hayatını kaybetti. Bu nedenle Truss’ın iktidarının ilk iki haftası yas süreciyle ve “Şimdi ne olacak?” tartışmalarıyla geçti.

Ancak Truss’ın çöküşü asıl 23 Eylül günü başladı. Maliye Bakanı Kwasi Kwarteng’in, hiçbir ön uyarıda bulunmaksızın, ekonomi politikasında çok önemli değişiklikler yapılacağını duyurması ülkede deprem etkisi yarattı. Kwarteng, ülkenin en varlıklı kesimlerinden ve büyük şirketlerinden alınan vergilerde ciddi kesintilere gidileceğini duyurdu. Ancak vergi kesintisinin hazinede açacağı gediğin nasıl kapatılacağını söylemedi.

Bu açıklamanın ardından sterlinin değerinde ciddi bir düşüş yaşandı. Birleşik Krallık Merkez Bankası faiz artışına gitti, mortgage kredilerinde faiz oranları yükseldi. Tarihinin en yüksek enflasyon oranlarından birine ulaşan ülkede hayat pahalılığında artış görüldü. Bu durum Muhafazakâr Parti’nin mali sorumluluk imajını yerle bir etti.

Özellikle Brexit’in ardından Muhafazakârlara verdikleri desteği artıran işçi sınıfı seçmen nezdinde Tory’ler bir anda sadece finans elitlerinin çıkarlarını temsil eden bir partiye dönüştü.

Sonraki günlerde Truss neredeyse hiç kamuoyu karşısına çıkmadı. Onun yerine parlamentoya hesap vermeye çalışan bir milletvekilinin “Başbakan masasının altında saklanmıyor” sözleri ise tam ters etki yaptı ve bütün İngiltere’nin gözünde “masanın altında saklanan Truss” imajının canlanmasına neden oldu.

2) TRUSS YAKIN ÇEVRESİNDEN KAÇ KİŞİ İSTİFA ETTİ YA DA GÖREVDEN ALINDI?

İngiltere son bir haftada üç kritik pozisyonun değiştiğine şahit oldu. Kabinenin üst düzey bakanlarının yarısı aynı hafta içinde gitti.

İlk olarak yeni ekonomik büyüme vizyonun mimarı ve uzun yıllardır Truss’ın siyasi müttefiki olan Kwarteng veda etti. Truss, 14 Ekim günü görevden aldığı Kwarteng’in yerine Jeremy Hunt’ı atadı. (Hunt, İngiltere’nin dört ayda dördüncü maliye bakanı oldu.) Kwarteng’in felaketle sonuçlanan “mini bütçe” açıklamasının ardından piyasaların verdiği tepkiye dikkat çeken analistler için Truss’ın aldığı oyuncu değişikliği kararı şaşırtıcı olmadı ve Başbakan’ın siyasi otoritesindeki kanamayı durdurma yolları aradığı yorumları yapıldı.

Suella Braverman

Ardından 19 Ekim günü İçişleri Bakanı Suella Braverman istifa etti. Kwarteng’in aksine bu karar sürpriz oldu. Braverman’ın istifasının görünen nedeni bakanlığa ait bazı belgeleri kişisel e-posta adresinden gönderip teknik olarak bir yasayı ihlal etmiş olmasıydı. Ne var ki istifa mektubundaki ifadelerinden Braverman’ın Truss hükümetinin gidişatına dair memnuniyetsizlik içinde olduğu anlaşılıyordu.

İngiltere’nin dört büyük bakanlığının ikisinde bakan değişikliği olduğu yetmezmiş gibi, 19 Ekim günü gündeme bir bomba daha düştü. Truss’ın en üst düzey danışmanı Jason Stein, kapalı kapılar ardında basına Muhafazakâr milletvekilleri hakkında eleştirel açıklamalar yaptığı ortaya çıkınca görevden alındı.

Truss’ın basın sözcüsü bu haberlerin ardından yaptığı açıklamada personelle ilgili konularda yorum taleplerini reddetti ancak Başbakan’ın parlamentodaki meslektaşlar hakkındaki bazı basın brifinglerini “kesinlikle kabul edilemez” bulduğunu söyledi.

3) KAYA GAZI MADENCİLİĞİNİN TRUSS’IN YAŞADIĞI GÜVEN KAYBI İLE İLGİSİ NE?

Truss’ın istifasından önceki son günü oldukça dramatik anlara sahne olan bir kaya gazı madenciliği oylamasıyla geçti.

Hükümete bir siyasi darbe vurma şansı yakalayan muhalefetteki İşçi Partisi, 19 Ekim günü Muhafazakârlar nezdinde tartışmalı bir konu olan kaya gazı madenciliğini yasaklayan kanun teklifini parlamento gündemine taşıdı.

Muhafazakâr Parti’nin başlangıçtaki tavrı bu teklife ilişkin oylamayı Truss için bir güven oylamasına dönüştürmekti. Milletvekillerine İşçi Partisi’nin teklifine karşı oy kullanmayanların partiden ihraç edilebileceği söylendi.

Ancak kısa süre içinde parti için muhalefete ilişkin kulis haberleri artınca, Tory liderleri geri adım atmak zorunda kaldı. Nihayetinde ortaya tam bir kaos çıktı. Üstelik milletvekillerinin çoğu oylamanın sonucunda ne olacağına dair net bir bilgi sahibi de değildi. İngiliz Telegraph gazetesinin ifadesiyle “muhafazakâr milletvekilleri hükümeti desteklemek üzere yaka paça meclis salona götürüldü”.

Oylama 18.59’da yapıldı. Aralarında Truss’ın da bulunduğu 40 Tory milletvekili çekimser oy kullandı. Oylama sırasında bazı vekillerin gözyaşları içinde olması dikkat çekti.

Partinin önde gelen milletvekillerinden Charles Walker akşam saatlerinde öfkeden köpürdüğü belli bir vaziyette kameraların karşısına çıktı. Yaşananları “tam bir utanç kaynağı” olarak nitelendiren Walker, Truss’ın liderliğini destekleyen “yeteneksiz” milletvekillerini suçladı ve “ulusun çıkarına olduğu için değil, bakanlık koltuğuna oturmak kendi kişisel çıkarlarına olduğu için” bu desteği verdiklerini söyledi.

Walker, kamuoyunun partinin tavrına ilişkin görüşlerinin çok olumsuz olduğunu ve bir genel seçimde Muhafazakâr milletvekillerinin yarısının parlamentodaki yerlerini kaybedebileceğini de sözlerine ekledi.

Grafik: Harun Elibol

4) İSTİFADAN ÖNCEKİ SAATLERDE NELER YAŞANDI?

The Guardian, Liz Truss’ın istifasından önceki dakikaları mercek altına aldı. Gazeteye göre her şey halk arasında 1922 Komitesi olarak bilinen ve partinin içindeki en güçlü organ olan Muhafazakâr Özel Üyeler Komitesi’nin başkanı Graham Brady’nin 20 Ekim günü 11.40’ta Başbakanlık binasına arka kapıdan girmesiyle başladı.

Resmi açıklamada görüşme talebinin Truss’tan geldiği belirtilse de buna kimse inanmadı. Gerçekten durum bu olsa bile Brady ile Truss’ın nüfuzları kıyaslandığında, nihayetinde kimin sözünün geçtiği anlaşıldı.

Brady’nin Truss’a tam olarak ne dediği bilinmiyor ama mesaj açıktı: “Çok fazla milletvekilinin güvenini kaybettiniz ve kendi rızanızla gitmezseniz gönderileceksiniz.”

O andan itibaren işler hazırlandı.

Saat 12.30’a gelirken Truss’ın sağlık bakanı, başbakan yardımcısı ve yakın arkadaşı Therese Coffey, Başbakanlık binasına geldi. Birkaç dakika sonra Muhafazakar Parti Başkanı Jake Berry de ciddi bir yüzle telefonla konuşarak içeri girdi.

Bir saat bile dolmadan siyah üniformalı çalışanlar Truss’ın konuşacağı kürsüyü kapı önüne yerleştirince ne olacağı anlaşıldı.

Başbakan olduktan sonra aynı yerde yaptığı ilk konuşması sırasında da üzerinde olan lacivert takımı (bu kez yakasında minik bir bayrak rozeti de vardı) ve kırık gülümsemesiyle Truss toplam 200 kelime söyledi. Kral’la konuştuğunu, yeni başbakanın bir hafta içinde seçileceğini belirtti ve gitti.

Truss’ın başbakan olduktan sonraki ilk konuşmasından bir an

5) ŞİMDİ NE OLACAK?

İktidarda henüz 2 yıl daha zamanı bulunan Muhafazakâr Parti önümüzdeki hafta Truss’ın yerine yeni liderini seçecek. Bu kişi aynı zamanda İngiltere’nin yeni başbakanı da olacak. Bu süreç geçmişte oldukça uzun sürüyordu ancak kuralların değişmesiyle, seçimin bir hafta içinde tamamlanması sağlandı.

1922 Komitesi Başkanı Brady, 20 Ekim’de gazetecilere yaptığı açıklamada, başkanlığa aday olmak isteyenlerin en azından 100 Muhafazakâr milletvekilinin desteğini almasını gerektiğini söyledi.

Johnson’ın yerine Truss’ın seçildiği günlerde, adayların bir sonraki aşamaya geçmek için 20 vekilden imza alması yetiyordu. Ancak o günlerde seçim 2 ay sürmüş birçok turun ardından sona kalan iki aday (Truss ve Rishi Sunak) final turunda kozlarını paylaşmıştı.

Özetle İngiltere’nin yeni başbakanı 28 Ekim günü belli olacak.

Muhafazakârların milletvekili sayısı da hesaba katıldığında, bu hesapla en fazla üç aday çıkması mümkün görünüyor. Gerekirse ilk tur seçimle bu üç aday ikiye indirilecek. Ardından Muhafazakâr Parti’nin 170 bin delegesi yeni başkanı seçmek için sandık başına, daha doğrusu seçim çevrimiçi ortamda yapılacağından bilgisayar başına gidecek.

Brady yaptığı açıklamada, adaylık sürecinin 24 Ekim günü yerel saatle 14.00’te sona ereceğini bildirdi.

Yeni başbakan seçilene kadar Truss görevi sürdürecek. Diğer yandan muhalefetteki İşçi Partisi’nin lideri Keir Starmer, erken genel seçim çağrısı yaptı.

Sör Graham Brady

6) BAŞBAKANLIK İÇİN KİMLERİN ADI GEÇİYOR?

28 Ekim’de seçilecek kişi İngiltere’nin son altı yıldaki beşinci, en son genel seçimlerden bu yana ise üçüncü Muhafazakâr başbakanı olacak. Partinin içindeki çatlaklar çok derin olduğundan net bir favoriden bahsetmek mümkün değil. Yine de öne çıkan bazı isimler şöyle:

Rishi Sunak: Yukarıda da dediğimiz üzere Sunak iki ay önce Truss’ın rakibiydi ve 5 Eylül’de yapılan son turda yüzde 57’ye karşı 43’lük bir oranla başbakanlığı elden kaçırmıştı. O günlerde Truss’ın ekonomiye ilgili vaatlerinin sonuçlarına ilişkin olumsuz kehanetlerde bulunan Maliye eski Bakanı Sunak’ın öngörülerinin neredeyse tamamı doğru çıktı. Sunak, pandemi döneminde ekonominin dümeninde oturduğundan krizle mücadele konusunda tecrübeli, bir önceki seçimde 137 vekilin desteğini aldığından 100 imza sınırını geçmesi işten bile değil. 20 Ekim itibarıyla bahis siteleri Sunak’ın kazanmasına yüzde 62 ihtimal veriyor. Ancak Sunak’ın partinin alt kademelerinde pek sevilmediği yorumları da yapılıyor.

Penny Mordaunt: Ticaret eski Bakanı ve Avam Kamarası lideri olan Mordaunt, en başta bahsettiğimiz meclis oturumunda Truss’ın yerine kürsüye çıkıp “Başbakan masasının altında saklanmıyor” sözleriyle olay yaratan kişiydi. Bu ifadesi Truss’ı kurtarmaktan ziyade ılımlı kanatta yer alan Mordaunt’un adaylık açıklaması olarak yorumlandı. Bir önceki parti başkanlığı yarışında 105 vekilin desteğini alarak üçüncü olan ve üyelerin karşısına çıkma şansını kıl payı kaçıran Mordaunt’un yine 100 imzayı geçebileceği düşünülüyor. Üstelik Sunak’ın aksine üyelerin de sevdiği bir aday olan Mordaunt’un Kraliyet Donanması’nda yedek subay olması ve kısa süreliğine Savunma Bakanlığı yapması artı değerleri. Tory kulislerinde Sunak ve Mordaunt’un bir araya gelip “rüya takımı” kurması da konuşuluyor ancak netleşmiş bir şey yok. Üstelik bu durumda kimin başbakan kimin maliye bakanı olacağı da tartışma yaratabilir. Bahisçiler Mordaunt’a yüzde 33 veriyor.

Kemi Badenoch: Yaz aylarındaki anketler, liderlik yarışında 59 vekilin desteğiyle dördüncü olan Badenoch’un parti üyeleri tarafından çok sevildiğini gösteriyordu. Diğerlerine kıyasla daha genç bir vekil olan Badenoch, Tory’lerin ağır toplarından Michael Gove’un “sıra dışı bir yetenek” övgüsüne nail olduktan sonra dikkati çekti. Hakkında çocukluğunun bir kısmını Nijerya’da geçirdiği ve üniversite yıllarında kendini geçindirebilmek için hamburgercide çalıştığı gibi detaylar biliniyor. Truss kabinesinde uluslararası ticaret bakanı olarak görev yapan ve daha sağ görüşleri benimseyen Badenoch, özellikle hükümetin iklim hedeflerinin maliyetlerinin fazla yüksek olacağını savunuyordu. Bir önceki yarışta Truss’a giden vekil desteğinin bu kez Badenoch’a kayması ve daha önce eşitlik bakanı olarak görev yapmış siyasetçinin 100 imza barajını aşması çok olası. Bahisçilerin Badenoch’a verdiği oran ise yüzde 6.

Boris Johnson: Destekçileri, birkaç ay önce bir dizi skandalın ardından istifa etmek zorunda kalan Johnson’ın “birlik adayı” olarak ülkeye istikrarı getirebileceğini savunuyor. Johnson’ın 2019’daki kampanyasında rol almış bir milletvekili, CNN’e yaptığı açıklamada “Sosyalistler ekonomimizi yerle bir edecek, bunu anlamıyorsanız geleceğimizden samimiyetle endişe duyuyorum” diye konuştu. Bir başka milletvekili ise Johnson’ın hem milletvekillerini hem de üyeleri ikna edebilecek tek aday olduğunu belirtti. Eski Başbakan’a yakın kaynaklar da Johnson’ın Truss’ın konuşmasından hemen sonra lobi faaliyetlerine başladığını söyledi. Nitekim Johnson istifa konuşmasında Roma İmparatorluğu göndermeleri arasında geri döneceğinin mesajını vermişti. Ancak Johnson’ın 100 vekil barajını geçmesi ihtimaline şüpheyle bakılıyor. Bahisçiler ise Johnson’a yüzde 5 veriyor.

Grant Shapps: Johnson hükümetinde ulaştırma bakanı olan Shapps, Truss’ın ilk kabinesinde yer almadı ama İçişleri Bakanı Braverman’ın istifasının ardından onun yerine atandı. Bu da hükümetteki huzursuzluğun bir işareti olarak yorumlandı. Bir önceki liderlik seçiminde de aday olan Shapps, 20 vekilin desteğini alamadığı için üç gün sonra yarıştan çekilmişti. Dolayısıyla 100 milletvekili sınırını aşması zor ama Truss hükümetine yönelik açık eleştirileri, Shapps’e verilen desteği artırmış olabilir.

Diğer yandan Sarah Braverman’ın istifası adaylık açıklaması gibi algılandı. Daha önce yarışa girmemiş olan eski savcı Braverman’ın göçmenler konusundaki sert tavrı İngiltere’yi daha da sağa kaydırabilir.

Bir önceki seçimin beşincisi Tom Tugendhat, sürpriz bir isim olarak öne çıkabilir. Tugendhat, o günlerde Johnson’ın skandallarını eleştirmiş ve İngiltere için “temiz sayfa” sözü vermişti. Irak ve Afganistan’da savaşmış eski bir asker olduğundan Truss kendisine güvenlik bakanlığını uygun görmüştü.

Bir başka eski asker olan Savunma Bakanı Ben Wallace’ın bir önceki yarışta ipi göğüslemesi bekleniyordu ama Wallace aday olmadı. Bu kez olup olmayacağı da belli değil.

Önceki başbakanlardan Theresa May’in de “birlik” adayı olarak adı geçiyor.

The Washington Post’un “Why Liz Truss resigned as U.K. prime minister: A guide to the chaos”, CNN’in “Who might succeed Liz Truss as UK prime minister?”, The Wall Street Journal’ın “Who Will Be Britain’s New Prime Minister After Liz Truss” The Guardian’ın “All in a day’s debacle: 24 hours that undid Liz Truss”, New Statesman’ın “Liz Truss resigns as Prime Minister after just 44 days” başlıklı haberlerinden derlenmiştir.