Maraş zəlzələlərində ölənlərin sayının çox olmasının qarşısı alına bilərdimi?
2023-02-13 09:54:55
Ötən həftə Türkiyə və Suriyada baş verən fəlakət bütün dünyada “seysmik boşluqları” gündəmə gətirib
Ezgi Karasözen Türkiyənin cənub-şərqində güclü zəlzələ ilə bağlı e-poçt xəbərdarlığı alanda göz yaşlarına boğuldu. Karasözen Koloradoda yaşayan zəlzələ geoloqudur, lakin Türkiyənin paytaxtı Ankarada böyüyüb və öz ölkəsində baş verən zəlzələləri ətraflı tədqiq edib. O, 7,8 bal gücündə zəlzələnin dağıntı demək olduğunu bilirdi.
Əksər seysmoloqların dünyada narahat olduqları yerlərin qısa siyahısı var. (Hər hansı böyük zəlzələ xəbərinin sizi boğacağı qaynar nöqtələr.) Bu narahatlıqlar xüsusilə seysmik boşluqlar adlanan və qeyri-adi uzun müddət ərzində qırılmadığı məlum olan qırılma zonalarının seqmentləri üçün doğrudur – insanların icazə verə biləcəyi qədər uzun müddətdir. onların mühafizəsi aşağıdır.
Məsələn, bu həftə Türkiyədə Şərqi Anadolu xətası, elm adamlarına və dövlət rəsmilərinə yaxşı məlum idi, lakin ən azı ötən əsrdə dağıdıcı zəlzələ yaratmadı. Türkiyə zəlzələ risklərindən qorunmaq üçün tikinti qaydaları tətbiq etdi, lakin keçən həftə baş verən faciə elm adamları arasında bu qaydaların kifayət qədər ciddi şəkildə tətbiq edilməməsi ilə bağlı uzun müddətdir davam edən narahatlığı gücləndirir.
Geoloqların fikrincə, daha yaxşı tikinti təcrübələri ilə böyük zəlzələlər nəticəsində ölüm və dağıntıların çoxunun qarşısını almaq olar. Faciə də Kassandra (Yunan mifologiyasında gələcəyi görmək üçün lənətlənmiş, lakin heç kim buna inanmayan personaj) kimi proqnozlaşdırıla biləndir. Lakin insan davranışı və sərmayə çox vaxt təcrübə ilə motivasiya olunur – həyatımızda və ya bir neçə nəsil ərzində baş verən hadisələr. Belə ki, əhalini qorumaq üçün tikinti qaydaları mövcud olsa belə, daha aktual məsələlər ön plana çıxa bilər, yəni daha qısa marşrutlara üstünlük verilə bilər və köhnə strukturlar həssas ola bilər. “Düşünürəm ki, bu, zəlzələlərin ən pis tərəfidir. Müəyyən bir nasazlıq, heç bir şey etmədən asanlıqla bir çox nəsilləri gözləyə bilər və saniyələr-dəqiqələr içində bütün cəhənnəm pozulur” dedi Vaşinqton Universitetinin seysmoloqu Harold Tobin.
Bundan əlavə, insanların müəyyən təhlükələri qabaqcadan görməyə meyli başqalarını da istəmədən kor nöqtəyə sürükləyə bilər. İllərdir elm adamları Kaliforniyadakı San Andreas qırağı boyunca bir yerdə “Böyük zəlzələ” olacağını proqnozlaşdırırdılar. 1990-cı illərdən bəri Kaliforniyada bir neçə 7 bal gücündə zəlzələ olub, lakin bu qəzada deyil.
Merilenddə yaşayan zəlzələ geoloq Wendy Bohon deyir:
Türkiyə seysmik cəhətdən aktiv isti zonadır və yer qabığının üç hissəsinin bir-birinə sıxışdığı qovşaqda yerləşir. İllərdir Türkiyədə fərqli bir nöqsan (Şimali Anadolu fayı) elmi marağın aslan payını aldı. Böyük zəlzələlər qırılma boyunca qərbə doğru hərəkət etdi və Mərmərə dəniziO, dünyanın ən sıx məskunlaşdığı şəhərlərindən biri olan İstanbula təhlükəli dərəcədə yaxın bir seysmik boşluq buraxmışdı.
Elm adamları fəlakətin nə vaxt baş verəcəyini deyə bilməsələr də, elm adamları yaxın bir neçə onillikdə orada güclü zəlzələ ehtimalını dəfələrlə hesablayıb və bunun mütləq olacağını söyləyiblər. Bunun əksinə olaraq, 1960-cı illərdən başlayan müasir seysmik monitorinqin nisbətən qısa müddətində Şərqi Anadolu qırılması 6 bal gücündə daha təvazökar sayda idi. zəlzələ yaşadı. 2020-ci ildə Karasözen və bir qrup elm adamı, 1800-cü illərin sonlarında qırılma boyunca meydana gələn tarixi zəlzələləri vurğulayan, zədə modellərindən və sarsıntı hesabatlarından yenidən təfərrüatlı şəkildə təfərrüatlı olaraq qırılmada qırılma nəticəsində yaranan 6,8 bal gücündə zəlzələnin ətraflı araşdırmasını nəşr etdi.
Beləliklə, keçən həftə baş verən 7.8 bal gücündə zəlzələ, şübhəsiz ki, gözlənilən idi, lakin bu, çox böyük olduğu və gözləniləndən daha güclü zərbə vurduğu üçün elm adamları üçün bir az sürpriz oldu. Zəlzələlər loqarifmik miqyasda ölçülür, ona görə də 6.8 ilə 7.8 arasındakı fərq göründüyündən də böyükdür. Şkalada tam artım 32 dəfə enerji buraxaraq 10 dəfə amplituda seysmik dalğalar yaradır.
Karasözen, “Biz bu səhvin potensialını bilirdik” deyir:
Ancaq hətta seysmoloji məlumatlardan, tarixi və yerli şəhadətlərdən və paleseysmoloji tədqiqatlardan istifadə edən elm adamları bəzən nümunələri yalnız zəlzələ baş verdikdən sonra aydın görə bilirlər.
Kolumbiya İqlim Məktəbinin Lamont-Doherti Yer Rəsədxanasından geofizik Maykl Stekler deyir: “Bəzən zəlzələlər gözlədiyinizdən də böyük olur”. O xatırladıb ki, Yaponiyanın Tohoku şəhərində 7-7,5 bal gücündə zəlzələ gözlənilirdi, lakin 2011-ci ildə 9 bal gücündə zəlzələ sunami və geniş dağıntılara səbəb olub:
Elm adamları zəlzələləri proqnozlaşdıra və ya qarşısını ala bilməsələr də, ölümlərin qarşısını necə almağı bilirlər – bu, dünyanın müxtəlif yerlərində bu hadisələri görmək çox ağrılıdır.
Qədim bir deyim var: Binalar öldürür, zəlzələ yox. ABŞ Geoloji Xidmətinin geofiziki Tom Parsons, “Xüsusilə düzgün tikilmiş binanın ayağa qalxdığını və qonşu binanın tamamilə dağıldığını görmək ürək ağrıdır” dedi.
Alimləri ən çox əsəbiləşdirən odur ki, tikinti qaydaları mövcud olsa belə, qaydalara əməl edilmədiyi və ya tətbiq edilmədiyi üçün insanların risk altında olmasıdır.
İstanbulda Boğaziçi Universitetində zəlzələ mühəndisliyi fakültəsini quran Mustafa Erdik deyir ki, Türkiyədəki problemlər “qaydalara uyğunluq dərəcəsində”dir.
“Biz mühəndislikdəki ən son inkişafları əks etdirən tikinti kodlarından istifadə edirik” dedi Erdik.
Karasözen Twitter-də daşınmaz əmlak elanı paylaşaraq Malatyada bir daşınmaz əmlakın zəlzələ standartlarına uyğun olduğunu bildirib. Həmin bina bu həftə uçub.
“Geoloqlar və mühəndislər olaraq biz daha nə edə bilərik?!” tvit yazıb.
Dünya alimlərini ən çox narahat edən sahələr dəyişir. Bohon, əhalinin sıxlığı, seysmik risk və dağıdıcı bina ehtiyatının fəlakətə səbəb ola biləcəyi Haiti üçün xüsusi narahatlıq doğurur – ölkə 2010-cu ildən bəri iki dəfə böyük zəlzələ ilə sarsılıb və hələ də bərpa olunmağa çalışır. Tobin 2015-ci ildə 7,8 bal gücündə zəlzələ baş verən Katmanduda da böyük risklər görür. Stekler əhalinin sıx məskunlaşdığı Banqladeşdə baş verən böyük zəlzələdən narahatdır.
Karasözen isə tez-tez təkcə Türkiyəni deyil, oxşar fay sistemlərinin mövcud olduğu İranı da düşünür. Onların işi aktiv nasazlıqları başa düşmək üçün lazım olan vacib məlumatların boşluqlarını doldurmağa yönəlmişdir.
Normalda Türkiyədə baş verən zəlzələdən sonra Karasözen ailəsini və dostlarını yoxlayır, daha sonra elmə dalır, seysmik dalğaların yayılması, zəlzələdən sonrakı deformasiya və afterşokların fizikasına dalır. Fəxr edir ki, işi ölkəsinə kömək edə bilər.
Bu dəfə o, hələ məlumatlara baxacaq vəziyyətdə deyil. Bunun əvəzinə o, enerjisini pul yığmağa sərf edir. “Əlbəttə, bu, maraqlı zəlzələdir” deyir.
*Bu məqalədə yer alan fikirlər müəllifə məxsusdur və 24saat.org-in redaksiya siyasətini əks etdirməyə bilər.
The Independent üçün türkcəyə Meriç Şenyüz tərcümə edib
Tərcümə“24 SAAT”
