Ukraynadakı müharibə səbəbindən Rusiya Baykonuru tərk edə bilər
Ukraynada başladığı müharibə səbəbindən Moskva Sovet və Rusiya kosmonavtikasının tarixi və müasirliyi ilə sıx bağlı olan Qazaxıstandakı Baykonur kosmodromunu tərk edə bilər.
90-cı illərindən başlayaraq Baykodrom Rusiyadan uzaqlaşmağa başlayıb. Qazaxıstanla icarə müqaviləsi 2050-ci ilə qədər qüvvədə olsa da, Rusiyanın Baykonurda iştirakı addım-addım azaldılır.
Getdikcə daha az buraxılış kompleksləri istifadə olunur və bundan sonra nə baş verəcəyi sualı getdikcə aktuallaşır.
2023-cü ilin əvvəlində kosmodromun bölüşdürülməsi məsələsi yenidən kəskinləşib. Qazaxıstan Rusiyanın əmlakına həbs qoyub və 2 milyard rubl tələb edir, Rusiya isə 220 milyon dollarlıq öz əks iddiasını irəli sürür.
1994-cü ildə iki ölkə arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən, Baykonur kosmodromu bütün buraxılış avadanlığı ilə Qazaxıstanın mülkiyyətinə keçib.
Bundan sonra Rusiya kosmos fəaliyyəti üçün lazım olan bütün ərazini və infrastrukturu ilə 115 milyon dollar ödəməklə icarəyə götürür.
Rusiya Baykonurdan öz milli proqramları, o cümlədən hərbi buraxılışlar və beynəlxalq layihələr üçün istifadə edir.
Baykonur “Roskosmos”un kommersiya fəaliyyətində də mühüm rol oynayır. Yalnız xarici peyklərlə birlikdə “Proton” raketlərinin buraxılması sayəsində Rusiya son 25 ildə təxminən 10 milyard dollar qazanıb.
Rusiyanın pul qazanmaq üçün kosmodromdan aktiv istifadə etdiyi, lakin sabit xərc ödəməsi Qazaxıstanı qane etmir. Üstəlik, “Roskosmos”a daha çox gəlir gətirən “Proton” raketi zəhərli yanacağı ilə Qazaxıstanın ətraf mühitini çirkləndirir.
Bu məsələ iki ölkə arasında raket buraxılışlarına müvəqqəti qadağaların qoyulmasına qədər böhranlı vəziyyətlərə səbəb olub.
Kosmodromdan istifadə imkanlarını saxlamaq, dövlətlərarası gərginliyi azaltmaq üçün iki ölkənin kosmik idarələri birgə “Baiterek” layihəsi hazırlayıblar.
Rusiyanın Ukraynaya genişmiqyaslı işğalı ölkənin xarici iqtisadi vəziyyətini xeyli gərginləşdirib. Rusiya tərəfdən “Baiterek” BM-nin şəriki olan “Xruniçev Mərkəzi” və “Soyuz-5”in tərtibatçısı və istehsalçısı “RCC Progress” birbaşa sanksiyalar altına düşüb.
Rusiya raketlərinin bütün Qərb müştəriləri və digər ölkələr “Roskosmos”dan üz çeviriblər. Belə şəraitdə “Baiterek”in iqtisadi perspektivləri daha da mürəkkəbləşib.
Layihənin hazırkı vəziyyəti qeyri-müəyyən vəziyyətdədir: Qazaxıstan layihədə gələcək iştirakdan asılı olan yeni texniki-iqtisadi əsaslandırmanı gözləyir.
Rusiya tərəfdən “Soyuz-5”-in tərtibatçıları çətin vəziyyətə düşüblər, hətta yeni hazırlanmış raketin hara buraxılması da problemdir. “Dəniz startı” mobil kosmodromu Rusiyaya təhvil verilsə də, onun üçün həm də modernləşdirmə tələb olunur ki, bu da “Baiterek”dən bir neçə dəfə bahadır. Super ağır daşıyıcının hazırlanması da qeyri-müəyyən müddətə təxirə salınıb.
Bu gün Baykonurda Rusiyanın “Soyuz-2” və “Proton” olmaqla yalnız iki raket buraxılış kompleksi var.
Rusiya 2028-ci ildə Baykonurdan tam gedə bilər.
Məqalədə qeyd olunur ki, bir sıra amillər “Roskosmos”un Qazaxıstanda mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilər.
