Vəzirov Qorbaçova:”Azərbaycan Qarabağı itirərsə,siz dövləti itirəcəksiniz”
Qanlı yanvar silsiləsindən ikinci yazı…
Milli Şuranın sədri Cəmil Həsənli
1988-ci ilin may ayının 18-də Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi tələbi ilə Bakının baş meydanında mitinqlərə start verildi. Həmin ilin payızında Ermənistan SSR-dən qovulmuş azərbaycanlı qaçqınlara Dağlıq Qarabağ muxtar vilayəti ərazisindən qovulmuş azərbaycanlı qaçqınlar da əlavə olundu. Qaçqın dalğası altında respublikanı xaos bürüdü. Məhz, ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə fonunda genişlənən xalq hərəkatının gedişində SSRİ tərkibində suverenliyə nail olmaq ideyası ətrafında Xalq Cəbhəsinın yaradılmasına təşəbbüs edildi.
Bu məqsədlə yaradılmış təşəbbüs qrupu 1988-ci ilin 17 noyabrından – 5 dekabrına qədər keçirilən 18 günlük fasiləsiz mitinqlərdə Xalq Cəbhəsinin proqram layihəsini əhali arasında yaydılar. Həmin ilin noyabr ayının 24-də Bakı şəhərində fövqəladə vəziyyət elan olundu və “milli və irqi ayrıseçkiliyi” qızışdıranlara qarşı mübarizə adı altında 344 cinayət işi qaldırıldı və 1300 nəfər şəxs isə inzibati qaydada cəzalandırıldı. (Bax: Красная звезда. 1989. 2 февраля). Fövqəladə vəziyyətdən istifadə edərək Dağlıq Qarabağı Azərbaycanın nəzarətindən çıxarmaq üçün Moskva daha bir addım atdı. 1989-cu ilin yanvar ayının 12-də SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti “Azərbayca SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində xüsusi idarəçilik formasının tətbiqi haqqında” qərar verdi. Arkadi Volski bir başa Moskvaya tabe olan müvəqqəti yaradılmış Xüsusi İdarə Komitəsinin sədri təyin edildi və konstitusiya üzrə vilayətin Azərbaycana və yerli hakimiyyət orqanlarına aid olan idarəçilik funksiyaları ona verildi. Əslində belə bir təkliflə hələ bir il əvvəl Sov.İKP MK katibi Aleksandr Yakovlev Mixail Qorbaçova müraciət etmişdi. O, 1988-ci ilin yanvarında Baş katibə yazırdı ki, ” Dağlıq Qarabağın vilayət idarəetmə orqanlarının fəaliyyəti vilayətin müvəqqəti olaraq ölkənin mərkəzi orqanlarının bilavasitə nəzarəti altına keçməsinə şərait yaradacaq”. Bunun ardınca Yakovlev təklif edirdi ki, “gələcəkdə bu iş vilayətin muxtar respublikaya çevrilməsinə aparıb çıxarıla bilər”. Onun fikrincə, ” bu yanaşma… heç bir tərəfin etirazına səbəb olmamalıdır – Azərbaycanlılar ərazi-inzibati status-kvonu qoruyub saxlayacaqlar. Ermənilər üçün bilavasitə mərkəzin nəzarəti altında olan idarəetmə orqanlarının fəaliyyəti fakta çevriləcək”. (Записка А.Н.Яковлева М.С.Горбачеву о Карабахской проблеме. Январь 1988.// Государственный Архив Российской Федерации . Ф. 10063. Оп. 1. Д. 390.Л. 1)
Hadisələrin sonrakı gedişində 1989-cu ilin iyul ayının 16-da yarım-leqal şəraitdə Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin təsis konfransı keçirildi və respublika nazirlər soveti həmin ilin oktyabr ayının 5-də xalq kütlələrinin təzyiqi altında Xalq Cəbhəsini qeydiyyata almağa məcbur oldu. Artıq 1989-cu ilin yayından başlayaraq vəziyyətə nəzarət kommunist partiyasından tədricən Xalq Cəbhəsinə keçirdi. Bu rəsmi qeydiyyatdan bir neçə həftə əvvəl məhz, Xalq Cəbhəsinin təşəbbüsü ilə Azərbaycan Ali Soveti 1989-cu ilin sentyabr ayının 23-də növbədənkənar sessiya çağırıb “Azərbaycan SSR-nin suverenliyi haqqında” Konstitusiya qanununu qəbul etdi. Sənəddə respublikanın SSRİ-nin tərkibindən çıxmasınının reqlamentini müəyyənləşdirən bəndlər salınmışdı. Bakıda qəbul edilmiş suverenlik qanunu SSRİ-də bu tipli ilk qanun idi və onun qəbul olunması istər Sovet respublikalarında, istərsə də dünyada çox böyük marağa səbəb oldu. Bu qanun Azərbaycan milli hərəkatının beynəlxalq nüfuzunu xeyli artırdı. Sentyabr ayından başlayaraq ölkəni tətillər dalğası bürüdü və bundan sonra etiraz aksiyaları yüksələn xətlə getməyə başladı. Gündən-günə genişlənən xalq hərəkatının təzyiqi ilə 1989-cu ilin noyabr ayının 28-də SSRİ Ali Soveti Dağlıq Qarabağda Xüsusi İdarə Komitəsini ləğv etməli oldu. Elə həmin qərarla muxtar vilayətin idarəsi SSRİ Ali Soveti xüsusi komissiyasının nəzarəti altında Azərbaycan SSR təşkilat komitəsinə tapşırıldı. Bundan 3 gün sonra dekabr ayının 1-də Ermənistan Ali Sovetinin “Dağlıq Qarabağın Ermənistan SSR-yə birəşdirilməsi haqqında” qərar qəbul etməsi Azərbaycanda vəziyyəti Sovet orqanlarının nəzarətindən çıxardı. Ermənistan Ali Sovetinin bu qərarı ilə bağlı Azərbaycan kompartiyasının birinci katibi Vəzirov Qorbaçova zəng etdikdə Mixail Sergeyeviç cavab verdi ki, “onlar birtərəfli qaydada birləşdirdilər, siz birtərəfli qaydada ayırırsınız”. Vəzirov cavab verdi ki, “Onlar Sovet Ordusunun hissələrindən istifadə edir, Mixail Sergeyeviç, buna dərhal son qoyulmalıdır! İnanın, Azərbaycan Qarabağı itirərsə, siz ölkəni itirəcəksiniz!”. Qorbaçov əsəbləşərək deyir: “Məni hədələmə! Hələ bir buna bax! Ölkəni itirəcəyəm… Bəlkə Stalindən başqa, rəhbərlərdən heç biri mənim qədər xalqın dəstəyini almayıb” (Перец Савелий. Пылающее пепелище. // Приложение к еженедельнику «Меридиан». 2001. 17 декабря).
1989-ilin dekabr ayının 27-də respublikanın cənub rayonlarından birində (Cəlilabad rayonu) kommunist partiyasının rayon təşkilatının və payon milisinin binaları dağıdıldı, Sovet orqanlarının fəaliyyəti dayandırıldı. İki gün sonra rayonda “Xalq hökuməti” adlanıdılan hakimiyyət fəaliyyətə başladı. Az sonra analoji hadisə Lənkəran və digər qonşu rayonlarda da baş verdi. Dekabr ayının 31-i axşamı isə Araz çayı boyunca 137 km-lik məsafədə SSRİ-nin İranla Azərbaycandan keçən sərhəd qurğuları dağıdıldı. Arazın hər iki sahilində yaşayan azərbaycanılar çayı keçərək görüşdülər.
Maraqlıdır ki, tam heyətdə xidməti yerində olan sərhəd qoşunları baş vermiş hadisəyə biganə qaldılar və Azərbaycan SSR tərəfindən İranla sərhəd xəttinin dağıdılmasına müdaxilə etmədilər. Yalnız bundan sonra Moskva anladı ki, müttəfiq respublikalardan birinin SSRİ-dən çıxmaq təhlükəsi yaranıb və baş vermiş hadisələr özünün dramatik mərhələsinə daxil olub. İndi artıq heç kimdə şübhə doğurmurdu ki, 1990-cı ilin martında keçirilməsi planlaşdırılan Azərbaycan SSR Ali Sovetinə seçkilər Xalq Cəbhəsinin qələbəsi ilə nəticələnəcək.
Yeni il bayramları olmasına baxmayaraq Sov.İKP MK katibliyi təcili olaraq toplanıb Azərbaycandakı vəziyyəti müzakirə etdi. Katibliyin qərarında göstərilirdi: “Azərbaycan SSR-in sərhədyanı rayonlarında vəziyyətin gərginləşməsi ilə bağlı respublikanın partiya, sovet və hüquq mühafizə orqanlarına praktiki baxımdan kömək məqsədiylə Sov.İKP MK katibi yoldaş Andrey Girenko, SSRİ Ali Soveti Millətlər Sovetinin sədri yoldaş Rafik Nişanov, Vladimir Pirojkov (SSRİ DTK), Stasis Lisauskas (SSRİ DİN), Anatoli Kleymenov (SSRİ MN), İvan Abramov (SSRİ Prokurorluğu) yoldaşların Azərbaycana göndərilməsi zəruri hesab edilsin. Onlar Azərbaycan SSR-də yaranmış şəraitin təhlili əsasında işin mahiyyətindən asılı olaraq Sov.İKP MK-ya, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinə və SSRİ Nazirlər Sovetinə təkliflər versinlər”. (Выписка из протокола № 110 Секретариата ЦК КПСС «О командировании в Азербайджанскую ССР группы ответственных работников партийных, советских и правоохранительных органов СССР». 03.01.1990. // The National Security Archive at the George Washington University. Doc. 9512, p.1)
Bu zaman Moskvadan yeni dönən birinci katib artıq proseslərə nəzarətlə yanaşı, Kremildən olan dəstəyini də itirmişdi. Vaqif Hüseynov yazır ki, “Moskvaya növbəti səfərindən sonra o, Qorbaçovla söhbətdən ənənəvi iqtibaslarla qayıtmadı. Aydın oldu: Moskva keçmiş diplomatı və sovet komsomolunun sevimlisindən məyus olub” ( Гусейнов Вагиф. Больше, чем одна жизнь. Книга вторая, с.262).
Ardı var…
24saat.org
Mənbə – azadliq.info
