Zelzele-i Müdhişe
2023-02-25 12:17:29
Dr. Halim Gençoğlu 24saat.org üçün yazıb
Dr. Halim Gencoğlu
O, Keyptaun Universitetində Afrika Tədqiqatları üzrə tədqiqatçıdır. O, xüsusilə Osmanlı tarixi üzərində işləməyə davam edir.
Osmanlı dövründə qeydə alınan zəlzələlər: 1509-cu il Böyük İstanbul zəlzələsi, 24 may 1719-cu il zəlzələsi, 22 may 1766-cı il zəlzələsi, 10 iyul 1894-cü il zəlzələsi, 27 dekabr 1939-cu il Böyük Ərzincan zəlzələsi, 26 noyabr 1943-cü il Ladik zəlzələsi və 19 noyabr 1943-cü il Varlıq zəlzələsi19 Avqust zəlzələsi129. Muradiye zəlzələsi məlumdur. bir
Osmanlı dövründə çox geniş bir ərazidə hiss olunduğu üçün ölkəni təsir edən bu böyük zəlzələlərə tarixi mənbələrdə rast gəlmək mümkündür. “Böyük Hərəkat-i Arz”, “Zəlzələ-i Azime” və ya “Zelzele-i Müdhişe” çağırırdılar.
Bu zəlzələlərin bəzilərində Osmanlı xanədanının üzvlərinin də yaralandığını və 130 min insanın öldüyünü nəzərə alsaq, zəlzələnin Anadolu coğrafiyasının taleyi olduğu və buna uyğun tədbir görülməsi daha yaxşı başa düşülür. 2
Cümhuriyyət dövründən əvvəlki tarixlərdə baş verən zəlzələlərə görə zəlzələnin proqnozlaşdırılması üçün bəzi araşdırmalar aparılmışdır.
Osmanlı İmperatorluğunun məşhur memarı Memar Sinanın layihələndirdiyi məscidlərə zəlzələ tarazlığının fırlanan daş parçasını birləşdirdiyi görünür.
Bu nəzəriyyəyə görə, əgər parça zəlzələdən sonra fırlana bilmirsə, bu, zəlzələdə binanın struktur zədələnməsi demək idi.
Osmanlı İmperatorluğunda bəzi miniatürlərdə rastlaşdığımız zəlzələ hərəkət-i tədarük adlanırdı. “Göy alt-üst oldu, kerosin çırağı kimi söndü, yer o zəlzələdən çıxanda göy bundan qorxdu” kimi qeydə alınıb. 3
Bəzi sənədlərdə Osmanlı İmperatorluğunun zəlzələ qurbanlarına üstünlük verdiyi anlaşılır.
Bunun xaricində, məsələn, 1894-cü il zəlzələsinin bütün Anadoluda, hətta Yunanıstan və Kritdə hiss edildiyi, Rusiya və İngiltərədə seysmik rekordlara girdiyi anlaşılır.
Sənədlərdə o dövrdə Osmanlı İmperatorluğu üçün beynəlxalq yardım kampaniyasının başladığı, Dövlətin də ölkədə rəsmi yardım kampaniyasına başladığı və ianə edənlərə Zəlzələ (Hərəkət-i Arz) medalı verdiyi görülür. 4
Övliya Çələbi Səyahətnaməzəlzələ üçün “O, yer üzünü elə yaratdı və bağladı ki, yer üzündə zəlzələ baş verəndə bu dağlar yerdən mismar kimi dayansın”. dedi.
Osmanlı dövründə evlərin yenidən qurulmasında (o vaxtkı yanğınla əlaqədar) çöl hissəsinin daş və içərisinin taxta olması şərt qoyulmuşdur. “Taxta bina tikmək üçün lisenziya veriləcək” bu məsələni qanuna çevirdi. 5
Rəsul Məsti Əfəndinin Xəndək-i Zelzələ kitabı
Min ildir yaşadığımız Anadolu coğrafiyasında çoxlu zəlzələlər görmüş bir xalq olsaq da, bu təbii fəlakətin çarələrini daim diqqətdən kənarda qoymuşuq.
Mosul Əyalətinin Təhsil Müdiri Rəsul Məsti Əfəndi tərəfindən 1903-cü ildə yazılmış Xəndək-i Zelzele kitabı zəlzələnin həllini təklif edirdi.
Rəsul Əfəndi kitabında həllini təqdim etməzdən əvvəl zəlzələnin dünyada və Anadoluda nəyə başa gəldiyindən bəhs edir.
O, çarə olaraq kitabında zəlzələ zamanı təkər mexanizmi ilə birlikdə daşınan mexanizmin binadan necə çıxdığını və saniyələr içində ev təsərrüfatını xilas etdiyini izah edir. 6
Həlldən başqa “Dərinlikdə havanın təzyiqindən zəlzələ baş verir. Burada Təbriz, Ərzurum və Malatya şəhərlərində baş verən zəlzələ buxarın gücündəndir. Yaponiyada baş verən zəlzələ ilə bağlı böyük kitaba ehtiyac var. “ dedi.
Kitabın girişində, “Əs-Sultan Qazi ibn əl-Sultan əl-Gazi Əbdülhəmid Xan, həzrətləri (..) niyə zəlzələyə səbəb oldu və onun def’-i bəd nəzəri mümkündür” saxlayır.
arxa qapaqda, “Ehibbaya hədiyyə Cafer bəyə hədiyyədir” yazır.
Təkcə Rəsul Əfəndinin bu kitabı göstərir ki, zəlzələlərdən zərər çəkdiyimiz üçün həll yolları axtarırıq.
Amma mən düşünmürəm ki, o vaxt da kimsə Rəsul Əfəndinin səngər dediyi sistemi binada tətbiq etməyib.
Təbii ki, zəlzələlərdən qorunmağın həlli öz əlimizdədir və bu, əsas etibarilə ehtiyat tədbirləri görməkdən başqa bir şey deyil.
Bu münasibətlə 2023-cü il zəlzələsində dünyasını dəyişən vətəndaşlarımıza Allahdan rəhmət, qalanlara isə başsağlığı diləyirəm.
Tərcümə“24 SAAT”
