Zalman Şoval: İsrailin veteran diplomatından ömürlük fikir – İsrail Siyasəti
Bu ölkədə çox az adam mübaliğəsiz deyə bilər ki, David Ben-Quriondan tutmuş buradakı bütün liderlərlə siyasi əlaqədə olublar. Benyamin Netanyahu.
Doxsan üç yaşlı Zalman Şoval azsaylılardan biridir.
Şoval isə hər bir milli liderlə siyasi təmasda olduğunu deyəndə, o, hər bir milli lider nəzərdə tutur: Ben-Qurion, Moşe Sharett, Levi Eşkol, Qolda Meir, Moşe Dayan, Ariel Şaron, Menachem Begin, Yitzhak Şamir, Yitzhak Rabin, Şimon Peres, Ehud Barak və Netanyahu.
Ölkəni formalaşdıran bir çox fərqli fiqurun olduğu bu rekord Hərbi Kəşfiyyatda, Xarici İşlər Nazirliyində, Knessetdə dörd fərqli siyasi partiyanın üzvü olaraq 14 il, ABŞ-da səfir kimi iki fərqli namizədlikdə və həmçinin maliyyə və investisiya sahəsində uğurlu karyera – Şoval Yerusəlim Bankının təsisçilərindən biri olub və hələ də onun idarə heyətində oturur.
O, bu yaxınlarda bu uzun karyerası ərzində yazdığı diplomatiya və xarici siyasət məsələlərinə dair ibranicə məqalə və məqalələrdən ibarət dördüncü kitabı olan L’da’ati (Mənim fikrimcə) nəşr etdi.
O bildirib ki, bu, nə əvvəllər yazdığı xatirə kitabıdır, nə də tarix kitabı. “Bunun əvəzinə mən bunu real vaxtda tarix yazmaq adlandırardım” dedi.
“Fələstin problemi yaxın gələcəkdə həll edilə bilməz”.
Kitabda Suriya ilə ara-sıra danışıqlar, İranın nüvə proqramı ilə bağlı danışıqların başlaması və onun istinad etdiyi mövzularla bağlı ABŞ ilə davam edən əlaqələr kimi bir çox mövzularda onun yaxından iştirak etdiyi müxtəlif mövzularda məqalələr yer alır. “qondarma sülh prosesi” kimi.
Onun sözlərinə görə, təəccüblü olan odur ki, bu qədər dəyişməyib. “Biz görürük ki, bunların çoxu, bu məsələlərin çoxu eynidir. Sanki keçmiş də, gələcək də, indi də göbəkdə birləşib”.
Məsələn, həqiqətən sağ mərkəzçi kimi səciyyələndirilə bilən Şoval, düz üç onillik əvvəl nəşr etdirdiyi bir məqalədə, bu planı açıqladı. Qərb sahili İsrail, İordaniya və Fələstin əməkdaşlığını birləşdirəcək, fələstinlilərə gündəlik həyatlarına tam nəzarəti və İsrailin əlində olan ərazi üzərində ümumi təhlükəsizlik nəzarətini verəcək bu, o vaxt olduğu kimi bu gün də aktualdır.
30 ildən sonra bu məsələlərin bir çoxunda bu qədər az dəyişikliyin olduğunu düşünməyin üzücü olub-olmaması ilə bağlı suala Şoval belə cavab verib: “Bəlkə depressiyaya düşmək düzgün söz deyil”.
“Vəziyyətə (fələstinlilərlə bağlı) realist, tarixi nəzər salsanız, nisbətən tez həllin mümkün olmadığı qənaətindən qaçmaq olmaz, çünki faktiki münaqişə sərhədin burada və ya orada olması ilə bağlı deyil, yaxud burada və ya orada olan yaşayış məntəqələri və ya ümumiyyətlə yaşayış məntəqələri haqqında. Söhbət Fələstin ərəblərinin, Fələstin milli hərəkatının (nisbətən yaxınlarda) yəhudi xalqının öz milli dövləti hüququnu tanımaqdan imtina etməsindən gedir. Və bu dəyişməyib”.
ABŞ prezidenti Joe Biden, Şoval xatırladıb ki, 2021-ci ilin may ayında şərhlərində belə demişdi: “Region, birmənalı olaraq, İsrailin müstəqil yəhudi dövləti kimi mövcud olmaq hüququnu qəbul etmədikcə, sülh olmayacaq”.
“Ümid edirəm ki, o, hələ də bunu xatırlayır” dedi Şoval. Bu şərh əhəmiyyətli və düzgündür”.
1990-cı illərdə Vaşinqtonda iki səfir kimi çalışdığı müddətdə Madrid konfransından tutmuş Uay çayı sammitinə qədər fələstinlilər və ərəblərlə danışıqların müxtəlif raundlarında iştirak etmiş Şoval bildirib ki, son vaxtlar Vaşinqtonda və Qərbdə Qəzza müharibəsi ilə bağlı müzakirələr gedir. Fələstin dövləti və genişmiqyaslı sülh sazişi üçün katalizator olmaq reallıqdan uzaqdır.
“Fələstin problemini yaxın gələcəkdə həll etmək mümkün deyil. Bu gün Qəzzada baş verən müharibə nəticəsində süni şəkildə nəsə yaratmaq cəhdi mənfi nəticələr verəcək”. “Ancaq bu, Vaşinqtonun bu gün ona baxdığı kimi görünmür, bu da faydalı deyil.”
Şoval vurğulayıb ki, o, Böyük İsrail hərəkatının tərəfdarı və ya ərazi kompromisinə qarşı olan mövqedən gəlmir. Daha doğrusu, o, problemə realist, praqmatik mövqedən çıxış etdiyini bildirib.
Bayden Trampa qarşı, Şoval deyir: şərh yoxdur
İsrail və ABŞ-ın Qəzzada davam edən müharibə və humanitar vəziyyət nəticəsində münasibətlərindəki son gərginlikdən çıxması üçün həm praqmatizm, həm də realizm lazım olacaq.
Şoval əvvəlki gərgin münasibətlər dövründə Vaşinqtonda səfir vəzifəsində çalışıb: 1990-cı ildən 1993-cü ilə qədər Şamir baş nazir, Corc HV Buş ABŞ prezidenti, Ceyms Beyker isə onun dövlət katibi vəzifələrində çalışıb. Bu, birinci Körfəz Müharibəsi və Vaşinqtonla Qüds arasında məskunlaşmanın qurulması və keçmiş Sovet İttifaqından gələn yüz minlərlə immiqrantın mənzilini maliyyələşdirmək üçün lazım olan ABŞ kredit zəmanətləri ilə bağlı gərginlik dövrü idi.
O vaxtkı təcrübəsindən əldə etdiyimiz indi hansı məsləhəti verə biləcəyi sualına Şoval dedi ki, Buş administrasiyası ilə bugünkü vəziyyət arasında bir böyük fərq var: Buş administrasiyası, o cümlədən Beyker, hər hansı diplomatik prosesdə irəliləyiş yolu olduğunu qeyd etdi. İsrail, ərəb ölkələri və fələstinlilər arasında birbaşa danışıqlar yolu ilə olmalıdır.
Onun sözlərinə görə, bu, Vaşinqtonda Fələstin dövlətinin birtərəfli qaydada tanınması ilə bağlı bəzi söhbətlərin getdiyi bugünkü vəziyyətlə ziddiyyət təşkil edir.
Bir qədər təəccüblüdür ki, bu müddət ərzində Beykerin yəhudilər və İsrail haqqında söylədiyi şərhləri nəzərə alsaq – bir vaxtlar “Yəhudilər f***, onlar onsuz da bizə səs vermirlər” deyərək və başqa bir vəziyyətdə açıq və nümayişkaranə şəkildə Ağ Evin bəyanatını verdi. Nümayəndələr Palatasının Xarici Əlaqələr Komitəsinin dinləməsindəki telefon nömrəsi və İsrailin sülhə ciddi yanaşdığı zaman zəng etməli olduğunu söylədi – Şoval Beyker haqqında müsbət fikirlər söylədi.
“Buş və Beyker, ilk növbədə, Beyker, praqmatik insanlar idi” dedi və nəticədə kredit zəmanəti mübahisəsinə praqmatik bir həll tapıldığını, ancaq administrasiya “öz fikrini bildirdikdən” və Rabin 1992-ci il seçkilərində Şamiri məğlub etdikdən sonra qeyd etdi.
Beyker, dedi ki, İsrailə, yəhudilərə və ya Şamirə qarşı heç bir ədavət saxlamadı. “Mən onun İsrail əleyhinə və ya İsrail tərəfdarı olduğunu düşünmürəm, lakin münasibətindən ABŞ üçün düzgün hesab etdiyi hər şeyi etdi. Düşünmürəm ki, onun anti-İsrail və ya antisemitizm ideyaları var idi – ola bilsin ki, Buş var idi, amma Beyker yox”.
İsrail-ABŞ münasibətlərindəki maneələrin ətrafında praqmatik və praktik yollar tapmaq bacarığı, Şoval, Qəzzadakı müharibə və həm ABŞ, həm də İsraildəki daxili siyasi reallıqlar və mülahizələrə görə bu gün daha çətin olacaq.
“Bu, çox incə və mürəkkəb problemlər üçün praqmatik və praktik həllər tapmağa çalışmaq üçün uğursuz bir müddətdir” dedi.
Nəzərə alsaq ki, yeddi aydan sonra İsrail Vaşinqtonda ya Baydenin yenidən seçilməsi, ya da Donald Trampın ikinci müddəti ilə yeni vəziyyətlə üzləşəcək, Qüds indi bu dövrü “minimum partlayışlarla” başa vurmaq üçün səy göstərməlidir.
“Amerika siyasətində əsas dəyişiklikləriniz var” dedi. “The Demokrat Partiyası sola gedir, Respublikaçılar isə sağa gedir. Beləliklə, Vaşinqtonda İsrail hökuməti ilə administrasiya arasındakı çətinliklərdən danışanda bu, konkret olaraq İsrail problemi deyil, Amerikada və Amerika cəmiyyətində baş verənlərlə bağlı problemdir”.
İsraillə bağlı müzakirələr baxımından da ABŞ daxilində yaşanan daxili parçalanmalar seçkilərdən sonra da aradan qalxmayacaq. “Parçalar çox dərindir və İsrail və digər ölkələr bunun əvəzini ödəyə bilər” dedi.
Şoval, Bayden və ya Trampın daha dörd ilinin İsrail üçün daha yaxşı olacağını söyləmək üçün çox diplomatikdir. O, hər iki tərəfdən onu narahat edən şeylər eşitdiyini deyib. O, həmçinin bu həftə Channel 12 sorğusu ilə bağlı sualı qəbul etmək üçün çox fərasətlidir ki, israillilərin 44%-i noyabrda Trampın qalib gəlməsini istəyir, Baydenin tərəfdarı olan 30%-dən fərqli olaraq.
“Şərh yoxdur” dedi və yalnız Amerika yəhudilərinin kimə səs verəcəkləri barədə qərar verə bilmələrini təklif etdi. “Yəhudi xalqı öz nəticələrini çıxaracaq qədər ağıllıdır” dedi.
Şoval deyir ki, bütün siyasi partiyalar bu illər ərzində tamamilə dəyişib
ŞOVALIN YENİ kitabı İsrailin daxili siyasətinə qarışsa da, İsrailin daxili siyasətindən deyil, xarici siyasət və diplomatiyadan bəhs edir. O, 1972-ci ildə sağ mərkəzçi fraksiyanın Likuda daxil edilməsində mühüm rol oynadı, bu, tarixi səbəblərə görə əks halda revizionist sionist partiyaya səs verməkdə problem yaşayacaq olan seçicilərin həmin hissəsinə cəlbediciliyini xeyli artıran bir addım idi.
Buna baxmayaraq, Şoval bugünkü Likud-un hələ də tanıdığı bir partiya olub-olmadığını soruşduqda etiraz etdi.
“Bütün siyasi partiyalar, təkcə Likud deyil, əslində əsasən İşçi Partiyası da o vaxtdan bəri tamamilə dəyişib. Faktlar dəyişib, situasiyalar dəyişib, insanlar dəyişib – ona görə də müqayisə aparmaq istəmirəm”.
Bununla belə, o, Likud-un ölkənin əsas sağ mərkəzçi partiyası kimi “özünü yenidən təsdiqləməsi” lazım olduğunu hiss etdiyini söyləməyə hazır idi.
“Düşünürəm ki, Bibi başqa şeylərdən və ya bəzi insanlardan daha çox buna uyğundur, çünki o, əsasən praqmatik siyasətçi və dövlət xadimidir” dedi.
Bu şərhə etiraz edən Şoval dedi: “Mən daxil olmaq istəmədiyim müəyyən şərtlərin olduğu son iki və ya üç ili demirəm”.
“Kim bilir?” o, ölkənin hazırkı siyasi vəziyyəti haqqında əlavə edib. “Bəlkə indi sizə dediyim hər şey sırf fantaziyadır, çünki müharibə nəticəsində yeni siyasi partiyalar yarana bilər. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Avropada həmin müharibənin müxtəlif fəsadlarından yaranan siyasi hərəkatlar və geri qayıdan əsgər və ehtiyatda olan əsgərlər var idi. Kim bilir?”
Şoval deyib ki, o, gənc Likud üzvləri ilə tez-tez danışır və tez-tez rast gəlmədiyi bir fikir, oktyabrın 7-də koalisiyadan və müxalifətdən siyasətdə olan hər kəsin süpürülməli olmasıdır.
“Bunun baş verə biləcəyini bilmirəm” dedi. “Bu, həm də müharibənin nəticəsindən asılıdır. Əgər Allah eləməsin, pis nəticə çıxarsa, o zaman bütün siyasi sistemi dəyişmək istəyi daha da artacaq. Yoxdursa, o qədər də əmin deyiləm”.
Oktyabrın 7-dən sonra ölkənin gələcəyi ilə bağlı Şoval deyib ki, o, təbiətcə optimistdir, lakin “təkcə İsraillə bağlı deyil, ümumiyyətlə, İsrailin ayrılmaz hissəsi olaraq qalmalı olduğu Qərb dünyasından” narahatdır.
Onun sözlərinə görə, İsrail öz daxili problemlərinin öhdəsindən gələcək, çünki “başqa seçimimiz yoxdur”. Qərbə gəlincə, o, dedi: “Mən Qərbin Qərbin düşmənlərinə qarşı mövqeyini qoruyub saxlaya bilməsindən narahatam – bunlar ideoloji düşmənlərdir. Bu, ideoloji yarışdır, sadəcə iqtisadi və ya buna bənzər bir yarış deyil və mən Qərbdə mənə böyük inam verən liderlik görmürəm”. •
