Bayden və Netanyahu arasında uçurum genişləndiyi üçün ABŞ-İsrail münasibətləri sınaqdan keçdi – İsrail xəbərləri
İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu və ABŞ Prezident Co Bayden İki lider arasında gərginliyin artmaqda davam etdiyi bir aydan sonra ilk dəfə bazar ertəsi telefonla danışdı.
Söhbət İsrailin HƏMAS-a qarşı müharibəsindən gedirdi. Artıq altıncı ayı olan kampaniya, bəzilərinin görünməmiş adlandırdığı uzunmüddətli müttəfiqlər arasında ziddiyyət yaratdı. ABŞ və İsrail arasındakı münasibətlər fikir ayrılıqları və böhranlarla dolu olsa da, ittifaq əsasən sabit və sarsılmaz hesab olunur.
Prezident Bayden və Netanyahu arasında gərginlik İsrail hökuməti ölkənin məhkəmə sistemində geniş islahat aparmağa çalışdığı üçün müharibədən əvvəl də aydın görünürdü. Netanyahu islahatın İsraili daha da demokratikləşdirəcəyini israr etsə də, ABŞ əsaslı təmirin hakimiyyətin İsrailin icra hakimiyyətində cəmlənməsindən narahatlığını dilə gətirib. Ağ Ev həmçinin Netanyahu hökumətinə bir neçə ifrat sağçı ultramillətçi kabinet nazirlərinin daxil edilməsini tənqid edib.
Oktyabrın 7-dən sonra dərhal dəstək, lakin indi azalır?
HƏMAS-ın İsrailə qarşı gözlənilməz hücumundan sonra, təxminən 1200 adam öldürüldü, prezident Bayden Netanyahu ilə fikir ayrılıqlarını bir kənara qoydu və yəhudi dövlətinə dərhal dəstək göstərmək üçün hərəkət etdi. Hücumdan bir neçə gün sonra Təl-Əvivə səfər edən Amerika lideri İsrail xalqı ilə həmrəy olduğunu bildirib və İsrailə davamlı silah tədarükünü davam etdirəcəyinə söz verib. ABŞ, həmçinin İsrailin digər düşmənlərini, əsasən də İranı müharibəyə qatılmaqdan çəkindirmək üçün bölgəyə təyyarə gəmilərini səfərbər edib.
Müharibə davam etdikcə ABŞ İsrailin taktikası və son oyun strategiyası ilə bağlı daha çox suallar qaldırdı. İsrailin Qəzzaya hücumu yüksək itkilərə səbəb olub, Qəzzanın Həmas tərəfindən idarə olunan Səhiyyə Nazirliyinin məlumatına görə, 31 mindən çox fələstinli ölüb, 73 min nəfər yaralanıb. Hücum, təmir üçün milyardlarla dollara başa gələcək ərazidə geniş dağıntılara səbəb oldu. Müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar da Qəzzada aclıq barədə xəbərdarlıq edərək, İsrailə hücumunu dayandırması üçün təzyiqləri artırıb.
Keçən həftələrdə yüksək rütbəli Amerika rəsmilərinin İsrail liderlərinə münasibətdə qəbul etdiyi ton kəskinləşib. Bu ilin əvvəlində Amerika prezidentinin Netanyahunu “pis şıltaq adam” adlandırdığı bildirilmişdi, o, bunu təkzib etmişdi. Lakin keçən həftə o, İsrail liderinin ölkəsinə xeyirdən çox zərər vurduğunu deyərək rekorda imza atdı.
Reyxman Universitetinin Beynəlxalq və Yaxın Şərq Arenalarının rəhbəri Dr. Shay Har-Zvi, “Bu, həm müharibənin ortasında olması, həm də onun şəxsi təbiəti kimi göründüyü üçün unikal böhrandır”. Siyasət və Strategiya, bu barədə The Media Line-a bildirib. “Şəxsi tənqid, siyasətin tənqidindən çox, bu böhranı müstəsna və bəlkə də ən kəskinlərindən biri edir.”
Əsas mübahisə mövzusu İsrailin Qəzza zolağının cənubundakı Rəfah şəhərində gözlənilən hərbi əməliyyatıdır. BMT-nin məlumatına görə, müharibə nəticəsində didərgin düşən təxminən 1,7 milyon fələstinlinin əksəriyyəti Rəfahda sığınacaq tapır. Rəfah Qəzzada İsrail quru qoşunlarının hələ də əməliyyat keçirmədiyi yeganə şəhərdir.
İsrail Rəfahdakı əməliyyatını təxirə saldıqca, şəhərdə əməliyyatlara qarşı beynəlxalq təzyiqlər artıb. Bir çox ölkələr Rafahda humanitar böhranın şiddətlənəcəyi barədə xəbərdarlıq edir və bu, İsraili şəhərin mülki əhalisi ilə ən yaxşı şəkildə necə davranacağını düşünməyə vadar edir.
Netanyahu HƏMAS-ın yüksək səviyyəli rəhbərliyinin orada gizləndiyini söyləyərək Rəfahda fəaliyyət göstərəcəyini vəd edib. Şəhər həm də qonşu Misirə keçəcəyi güman edilən geniş yeraltı tunel şəbəkəsinə ev sahibliyi edir. Tunellər HƏMAS-ın əsas həyat xətti və silah mənbəyidir ki, bu da hədəfi İsrailin terror təşkilatının hərbi imkanlarını darmadağın etmək missiyasında mühüm yer tutur.
“ABŞ İsrailin Qəzzada humanitar ehtiyacları ödəmək üçün yetərincə iş görmədiyini hiss edir və İsrailin Rəfahdakı mülki varlıqlarla necə davranmaq niyyətində olduğuna dair cavab istəyir”, – deyə Har-Zvi bildirib. “Humanitar məsələ fikir ayrılığının əsasını təşkil edir”.
Ağ Evin iki lider arasındakı zəngi oxuduğuna görə, Netanyahu “fikir mübadiləsi aparmaq və HƏMAS-ın əsas elementlərini hədəf alacaq və Misir-Qəzza sərhədini böyük quru əməliyyatı olmadan təmin edəcək alternativ yanaşmaları müzakirə etmək üçün ABŞ-a nümayəndə heyəti göndərməyə razılaşıb. Rəfahda”.
Har-Zvi əlavə edib: “Amerikalıların təsəvvürü belədir ki, Netanyahunun siyasi mülahizələrinə görə o, hər hansı mümkün həll variantını rədd edir”. “O, təkcə tarixi fürsəti əldən vermir, həm də daha geniş münaqişə riskini artıraraq İsraili strateji cəhətdən qarışdırır və bu, Amerikanın strateji maraqlarına birbaşa zərbə vuracaq”.
İsrailin şimal sərhədində də gərginlik artıb və münaqişənin miqyasını genişləndirmək təhlükəsi yaradıb. Bu inkişaflar Ağ Evi getdikcə daha çox kənara qoyur.
Atəşkəs üçün danışıqlar və HƏMAS tərəfindən saxlanılan israilli girovların azad edilməsini nəzərdə tutan razılaşma bölgəyə sakitləşdirici təsir göstərə bilər. Hazırda bu danışıqlar Qətərdə aparılır.
“ABŞ hökuməti narahatdır ki, bu danışıqların uğursuzluğu regional eskalasiya deməkdir”, – Har-Zvi deyib. “Administrasiyada bölgənin indi kritik bir yol ayrıcında olduğu anlayışı var.”
Keçən ay Miçiqan ştatında hazırkı prezidentin rəqabətsiz iştirak etdiyi Demokratik ilkin seçki zamanı seçicilərin 13%-i onun İsrail-Qəzza müharibəsini idarə etməsinə etiraz etmək üçün hərəkatın bir hissəsi olaraq “sadiqsiz” səs verdi. Bu nəticə Ağ Evə onun Qəzza siyasətinin prezidenti riskə atdığına işarə etdi.
“Müharibənin əvvəlində Bayden İsrailə verdiyi dəstəyin əvəzini ödəməyə hazır idi, lakin indi öhdəsindən gəlməmiş səslər sürət qazanır və çox güman ki, Baydenə təsir edəcək” deyə Har-Zvi izah etdi.
Həftə sonu Senat çoxluğunun lideri Çak Şumer Netanyahunu kəskin tənqid edib və İsraildə erkən seçkilərin keçirilməsini istəyib. Şumer həm israillilər, həm də ABŞ respublikaçıları tərəfindən İsrailin daxili işlərinə qarışdığına görə tənqid edilib. Prezident çoxluq liderinin çıxışını yüksək qiymətləndirərək Netanyahunu daha da əsəbləşdirdi.
İsrail və ABŞ arasında mövcud gərginlik görünməmiş adlandırılsa da, iki ölkə əvvəllər çətin dövrlərlə üzləşib.
İsrailin ABŞ-dakı keçmiş səfiri Zalman Şoval The Media Line-a müsahibəsində deyib: “Bu anın istisində böhranları “ən pis” kimi görmək tendensiyası var.
Onun sözlərinə görə, İsrail və ABŞ-ın hazırda üzləşdiyi böhranlardan “daha pis” böhranlar olub.
1973-cü il Yom Kippur müharibəsindən sonra İsrail və ABŞ İsrail və Misir arasında gələcək münaqişənin qarşısının alınması ilə bağlı fikir ayrılıqları ilə üzləşdilər. Anlaşmazlıqlar nəticəsində ABŞ İsraillə münasibətlərini “yenidən qiymətləndirdi” və bu ölkəyə silah tədarükünü dondurdu, bu da müttəfiqlər arasında böyük gərginliyə səbəb oldu. İsrail daha sonra, ehtimal ki, Amerikanın təzyiqi ilə Misirlə əlaqəni kəsmə müqaviləsi imzalamağa davam etdi.
1990-cı illərin əvvəllərində prezident Corc H.V. Buş bəyan etdi ki, ABŞ İordan çayının qərb sahilində və Qəzza zolağında məskunlaşmaların tikintisini dayandırana qədər İsrailə kredit zəmanətini verməyəcək.
Hər iki böhran görünməmiş və bəziləri üçün keçilməz görünürdü.
İsrail və Amerika cəmiyyəti həmin böhranlar dövründən bəri əhəmiyyətli dərəcədə dəyişib. İsrail ictimaiyyəti Fələstin dövlətinin yaradılmasını görəcək danışıqlar yolu ilə həllə davamlı olaraq daha az dəstək verərək getdikcə daha çox sağa keçdi. Demokratik Partiya da son illərdə dəyişdi, fələstinlilərə daha çox dəstək göstərən mütərəqqi element artdı.
“Bu dəyişiklikləri qiymətləndirməmək olmaz” dedi Şoval. “Hər iki ölkənin siyasi gələcəyi bəlli deyil”.
Bu gələcək Amerika və İsrail liderlərinin taleyindən çox asılıdır. Prezident Bayden 2024-cü ilin noyabrında kulminasiya nöqtəsinə çatacaq seçki kampaniyasının ortasındadır. Netanyahu anketlərdə geri qalır və getdikcə populyarlaşan hökumətinin 2026-cı il üçün nəzərdə tutulan seçkilərə qədər davam edəcəyi gözlənilmir. Hər iki ölkədə keçirilən seçkilərin nəticələri böhranın necə keçəcəyinə təsir edəcək.
“Sual ABŞ-ın özünü Qərb dünyasının lideri kimi görməyə davam edəcəkmi, yoxsa təcridçilik meylləri artacaqmı”, – Şoval bildirib.
O, əlavə edib ki, iki lider arasında şəxsi kimya çoxlarının düşündüyü qədər əhəmiyyətli bir amil deyil. İsrail və ABŞ-ın hələ də qarşılıqlı maraqları var və bu ölkələr son nəticədə hazırkı böhranın öhdəsindən gələcəklər, Şoval bildirib.
“Amerikanın İsrailə müdafiə dəstəyi də onun öz maraqlarından, o cümlədən maliyyə maraqlarından irəli gəlir” dedi. “ABŞ-da əsaslı dəyişiklik olmazsa, bu əməkdaşlıq davam edəcək”.
İsrail hər il Amerikanın silah sistemləri, hərbi texnikası və xidmətlərinə milyardlarla dollar xərcləyir.
ABŞ İsrailin HƏMAS-ı darmadağın etmək məqsədini dəstəklədiyini bəyan etməsinə baxmayaraq, müharibəni bitirmək istəyir. İsraildə ictimai rəy isə müharibə səylərinin davam etdirilməsinin çox tərəfdarıdır. Bu tendensiya bir çox sorğularda özünü göstərir və Netanyahunun populyarlığının azalmasından asılı deyil.
“Amerikalılar Netanyahu ilə bağlı iradlarını bildirməyə gələndə yadda saxlamalıdırlar ki, İsraildə müharibəyə böyük dəstək var”, – Şoval bildirib. “Mən əmin deyiləm ki, onlar burada daxili siyasətdəki əsas amilləri başa düşürlər.”
