Böyük yazıçı Çingiz Hüseynov haqqında vida sözü
Milli Şuranın sədri, professor Cəmil Həsənli
Azərbaycan ədəbiyyatının sütunlarından olan Çingiz Hüseynov vəfat etdi. Mənalı ömür sürdü, 94 il sağlam yaşadı. Böyük ədəbi irs yaratdı. Bir çoxları kimi Fəxri Xiyabana işləmədi. Maraqlı ziyalı idi Çingiz müəllim. Onunla saatlarla söhbət etməkdən adam doymurdu. Moskvada olanda tez-tez görüşürdük. Peredelkinodakı evində unudulmaz söhbətlərimiz olub. Sonralar Skype ilə də maraqlı söhbətlərimiz olurdu.
Çingiz müəllimin zəngin arxivi vardı. Əslində həmin arxiv Azərbaycan ədəbiyyatının bir hissəsi idi. Azərbaycan yazıçı-şairləri ilə olan məktublarını göz bəbəyi kimi qoruyub saxlamışdı. Mirzə İbrahimov, Rəsul Rza , İsa Hüseynov, Bəxtiyar Vahabzadə, Sabir Əhmədov və əli qələm tutan hamı ilə. Çingiz müəllim uzun müddət Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının SSRİ Yazıçılar İttifaqında nümayəndəsi olmuşdu. Bakıdan hamının ona məktub yazması təbii idi. Kimi fəxri ad istəyirdi, kimi orden-medal, kimi Moskvada jurnal və nəşriyyatlarında çap olunmaq istəyirdi, kimi əsərinə tərcüməçi axtarırdı. O məktubların bir hissəsinin surətini vermişdi mənə. “Azərbaycanda Sovet liberalizmi” kitabında onlardan istifadə etdim. İtib batmasın deyə məktubları aparıb arxivə vermək istədim. Qorxularından götürmədilər.
Həmin məktublarda çox maraqlı məqamlar vardı Məsələn, 1960-cı ilin avqust ayının 27-də İsa Hüseynov “Doğma və yad adamlar” əsərinin Moskvada nəşri ilə bağlı Çingiz Hüseynova yazırdı: “Mirzə müəllim xaricdən Moskvaya gələndə şübhəsiz ki, onu görəcəksən. O, “Doğma və yad adamlar” haqqında yaxşı fikirdədir. Heyf ki, özünü görüb söhbət eləyə bilməmişəm, jurnalın redaksiyasına verdiyi rəyi oxumuşam. Yazır ki, “əsərin tərbiyəvi əhəmiyyəti böyükdür.” Bu sözlər məni elə bil uca bir dağ başına qaldırdı, oradan geniş üfüqlərə baxdım, ürəyim açıldı. Deyirəm, bəlkə Mirzə müəllim “Drujbanın” (“Drujba narodov” jurnalı) redaksiyasına bu əsər barədə deyə. Bu mümkündürmü? Sən bu barədə Mirzə müəllimə xatırlatsan necə düşər?… Əgər “Drujba” “Dan ulduzu”nu, “Yanar ürəyi” geri qaytardığı kimi “Doğma və yad adamlar”ı da geri qaytarsa, bu, mənim üçün böyük zərbə olar… Mənim bu yazımı da belə bir tale gözləmir ki? Axı burada məni didib parçalayırlar, əjdahalar ağızlarını açıb udmağa hazırlaşıblar. Məni xilas etsə, ancaq “Drujba” xilas edə bilər.” Və ya 1963-cü ilin mart ayında Bəxtiyar Vahabzadə Çingiz Hüseynova yazırdı: “Başımı itirmişəm. Mənim indiki vəziyyətim çox da fərəhli deyil, yəqin ki, eşitmiş olarsan. Sənin bəyəndiyin “Gülüstan” poemasını yuxarıya çuğullayıblar… Mənim başıma oyun açırlar. Məni sakit qoymurlar. İşin nəticəsi hələ məlum deyil. Mərdümazarlara lənət olsun. Neyləmək olar? Əlimdən nə gəlir? Susmaq, susmaq! Qardaşım! Yeganə yolum rus oxucusunun, rus ədəbi ictimaiyyətinin qəlbinə yol tapmaq!”. Belə maraqlı məktublar Çingiz müəllimin arxivində yüzlərlə idi.
Rəsulzadə yazırdı ki, böyük əməl sahibi olmayan yazıçıdan fövqəladə əsər gözləmək xətadır. 94 il əl əvvəl dünyaya gələn və əsərləri ilə, vətəndaş mövqeyi ilə qalıcı olan Çingiz Hüseynovu fərqləndirən də bu idi. Ömrünün böyük bir hissəsini Sovet ideologiyasının çərçivəsində yaşamış bir yazıçının milli taledə və çağdaş düşüncədə qalıcı olması nadir bir hadisədir. Bu hadisəni şərtləndirən məhz onun böyük ideya, böyük əməl sahhibi olması, gələcəyə öz vicdanının gözü ilə baxması olub.
Çingiz Hüseynovun ədəbi taleyi tarixin sınaqından keçərək bugünümüzə çatdı və sabahımıza da iddialıdır. Sözün tam mənasında onun köhnə əsəri yoxdur. Üzərindən yarım əsrə qədər vaxt keçməsinə baxmayaraq “Məhəmməd, Məmməd, Məmiş”də, az sonra yazdığı “Fətəli Fəthi”də, “Ailə sirri”də, “Merac”da, “Doktor N”də bu gün də öz bədi tərvətini, ictimai qayəsini saxlayıb. Onun hər əsəri böyük ədəbi hadisəyə çevrilirdi. “Ailə sirri”ndən sonra uzun müddət əsərlərinin Bakıda çapına qeyri-rəsmi qadağa qoyulsa da, Çingiz Hüseynov öz ədəbi yolundan dönmədi, öz idellarına sadiq qaldı.
Ədəbi yol deyəndə ki, onun öz yolu olub, o, heç kimin yolu ilə getməyib, heç kimi təqlid etməyib. Ağlın və intellektin imkanlarına söykənən sərt proza, sətirlər arasından boylanan sərt həqiqət, axına qarşı getməyi bacaran sərt xarakter. Çingiz Hüseynovun əsərlərini qalıcı edən, dünya dillərinə çevrilməsini şərtləndirən, dünya ölkələrinə aparıb çıxaran da məhz çoxlarının sistem buxovları içərisində deyə bilmədiyi bu sərt həqiqətlər idi. Çingiz Hüseynovun böyük ədəbiyyata yolu “Çətin yoxuş”dan keçib.
Doğrusu, “Məhəmməd, Məmməd, Məmiş”i yazmaq böyük cəsarət tələb edirdi. O, bu əsərdə uzun müddət insanın çolündə cərəyan edən ədəbiyyatı (İsa Hüseynovla birlikdə) insanın içinə qaytardı, dərin psixoloji problemləri kommunizm quruculuğuna hədəflənmiş sovet cəmiyyətinin çoxşaxəli sarsıntılarına çevirə bildi. Bu əsər öz zamanında müasir problemləri Məhəmmədin Məmişə çevrilməsinə qədər geniş bir mənzərəsini yaratdı və o mənzərə bu gün Azərbaycanın özü boydadır.
Ölməz komediyaları ilə Mirzə Fətəli özündən sonrakı əsrləri, Çingiz Hüseynov isə “Fətəli Fəthi” ilə ədəbi mühiti fəth etdi. Bu tarixi keçmişə söykənib milli taledə gələcəyəyə hədəflənən fenomenal bir ədəbi abidə idi. Tarixi şəxsiyyət fonunda milli taleyin belə fundamental bir nümunəsini yaratmaq yazıçıdan həm də tədqiqatçı bacarığı tələb edirdi.
“Ailə sirri”, “Ailə gizlinləri” də belədir. Çingiz Hüsünov bu gizlinləri ədəbiyyta gətirən, milli taledə ailə-klan qaydalarının faciəli nəticələrini qabaqcadan görə bilən, milli formalaşma yolunda onun dağıdıcı mənzərəsini yaradan ilk böyük qələm sahibidir. Onun hələ ötən əsrin 80-ci illərində gəldiyi nəticələr düz çıxdı. “Ailə sirri” yarım əsr sonra ailə hakimiyyəti ilə tamamlandı. Çingiz müəllim bu əsərin yazılması və nəşri ilə bağlı mənə çox maraqlı şeylər danışmışdı. Çingiz Hüseynovun əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatının üz ağlığıdır.
Çingiz Hüseynov alim yazıçı idi, onun ədəbiyyat tarixi və nəzəriyyəsi ilə bağlı yazıları, əsərləri öz orjinallığı ilə seçilir. Xatirələri də “Qələmin yuxuları” kimi səmimi və canlıdır. “Merac” Məhəmməd Peyqəmbərin həyat hekayəsi haqqında təkrarsız bir bədii nümunədir. Çingiz Hüseynov təkrarsız tərcüməçidir. Və həm də Əziz Şəriflə birlikdə ayrı Mirzəni, Mirzə Cəlili rus dilinə tərcümə edib. Rus ictimai fikrinin ruhu olan Qoqolu Azərbaycan dilinə tərcümə etmək nə qədər çətincə, Mirzə Cəlili də rus dilinə tərcümə etmək böyük peşəkarlıq tələb edirdi.
Böyük Mirzənin dəsti xəttini saxlamaq, Xudayar bəyin zoğal ağacının altında formalaşıb ədəbi əsər üçün bədii qəhraman verə bilməyən cəmiyyətdə bu obrazın günümüzə qədər davam edən faciəsini rus dilində belə böyük ustalıqla vermək hər tərcüməçinin işi deyildi.
Çingiz Hüseynov mürəkkəb obrazlar müəllifi olsa da, sadədən sadə bir ziyalı idi, geniş bəşəri dəyərlərə tapınan, vətəndaşlıq mövqeyi olan söz adamı, qələm adamı, fikir adamı idi. Onunla Azərbaycanın taleyi və tarixi ilə bağlı yaddaqalan söhbətlərimiz indi də qulaqlarımda səslənir. Peredelkinoda uca şam ağaclarının arasında yerləşən iki mərtəbəli Azərbaycan muzeyindəki süfrənin ətrafında Çingiz müəllimlə saatlara etdiyimiz söhbətlər əbədi olaraq yaddaşımıza həkk olunub. Böyük yazıçı idi Çingiz müəllim, sözün tam mənasında böyük ziyalı idi Çingiz Hüseynov. Və xalqın yaddaşında belə də qalacaq.
