Dünyanın yüksələn gücü olan Çinin Hind-Sakit Okeanda artan təsirini məhdudlaşdırmaq üçün hazırlanan AUKUS nüvə sualtı proqramının geosiyasi tarazlıqları dəyişdirəcəyi və regionda onsuz da yüksək olan gərginliyi daha da artıracağı gözlənilir.

Saytların yığılması

Ötən il ABŞ, Avstraliya və Böyük Britaniya arasında imzalanmış “AUKUS” təhlükəsizlik paktı Çinin Cənubi Çin dənizi, Şərqi Çin dənizi və Tayvan boğazında mümkün əməliyyatlarının qarşısının alınmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bazar ertəsi ABŞ prezidenti Co Bayden, Avstraliyanın baş naziri Entoni Albanese və Böyük Britaniyanın baş naziri Rişi Sunak ABŞ-ın Kaliforniya ştatının San Dieqo şəhərindəki Point Loma Hərbi Dəniz Bazasında görüşüblər. Üç lider birgə bəyanatda bildiriblər ki, bir əsrdən artıqdır ki, üç ölkə Hind-Sakit okean hövzəsi də daxil olmaqla bütün dünyada sabitliyi və rifahı qorumaq üçün çiyin-çiyinə mübarizə aparır.

class=”medianet-inline-adv”>

Üçtərəfli alyansın imzaladığı sazişdə bir çox suallar cavabsız qalsa da, analitiklər təhlükəsizlik sazişinin detallarına diqqət yetirirlər. Bəs AUKUS layihəsini vacib edən nədir? Bu, dünyada geosiyasi tarazlıqları necə dəyişəcək? Budur AUKUS layihəsi haqqında 10 SUAL 10 CAVAB…

1-) AUKUSUN MƏQSƏDİ NƏDİR?

San Dieqoda həmkarları ilə görüşən ABŞ prezidenti Bayden, “AUKUS-un əsas məqsədi var. Sürətlə dəyişən qlobal dinamikanın ortasında olan Hind-Sakit okean regionunda sabitliyin artması” ifadəsini işlətdi.

Avstraliyanın Baş naziri Albanese təhlükəsizlik razılaşmasının üç müttəfiq arasında münasibətlərdə “yeni səhifə” açdığını söylədi və əlavə etdi:

“Bu gün razılaşdığımız AUKUS layihəsi Avstraliyanın müdafiə qabiliyyətini artırmaq üçün tarixdə görünməmiş cəhddir. Bu saziş Avstraliyanın milli təhlükəsizliyini və regionumuzda sabitliyini gücləndirir”.

İngiltərə Baş naziri Sunak üç ölkənin sualtı donanmasının həm Atlantik, həm də Sakit okeanda ilk dəfə birgə işləyəcəyini vurğulayıb. “Rusiyanın başlatdığı Ukrayna müharibəsinə əlavə olaraq, Çin, Şimali Koreya və İranın regionda artan iddiası təhlükə, nizamsızlıq və parçalanma ilə nəticələnəcək dünya təhlükəsini də gətirir”. dedi.

class=”medianet-inline-adv”>

İLK 8 sualtı qayığın 2040-cı ilə kimi xidmətdə olması planlaşdırılır

Ötən il AUKUS Paktı yaradıldıqdan sonra Avstraliya illər əvvəl Fransa ilə imzaladığı 90 milyard dollarlıq sualtı müqaviləni ləğv etdi. Avstraliya bu nüvə sualtı qayıqlarını ABŞ və Böyük Britaniya ilə birlikdə istehsal edəcəyini açıqladı.

Üç mərhələdən ibarət plana əsasən, Böyük Britaniyanın hazırda dizayn mərhələsində olduğu yeni nəsil sualtı qayıqlara “SSN AUKUS” adı veriləcək və Avstraliya donanmasına təhvil veriləcək. Sualtı donanmanın ilk 8 gəmisinin 2040-cı ilə qədər xidmətə girməsi planlaşdırılır. Yaxın 20 ildə bütün donanma tamamlanacaq.

class=”medianet-inline-adv”>

2-) ÇİNİN REAKSİYASI NƏ OLDU?

Görüşdən sonra gözlər Çinə çevrildi. Avstraliyanın müdafiə naziri Riçard Marles Çinə sazişlə bağlı məlumat verməyi təklif etdiyini, lakin Pekindən heç bir cavab almadığını deməsi ilə gərginlik zirvəyə çatıb.

Daha sonra Pekin cəbhəsindən verilən açıqlamada görüşün Soyuq Müharibə zehniyyətinin davamı kimi tənqid edilib. Görüşü dəyərləndirən Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Vanq Venbin deyib. “ABŞ, Böyük Britaniya və Avstraliyanın birgə bəyanatı göstərir ki, üç ölkə öz geosiyasi maraqları üçün beynəlxalq ictimaiyyətin narahatlığına tamamilə məhəl qoymur və təhlükəli yoldadır”. dedi.

class=”medianet-inline-adv”>

Üçtərəfli görüşdə vurğulanan sualların başında Çinin AUKUS-u özünə qarşı təcavüz kimi görəcəyi təqdirdə hansı addımların atılacağı olub. Suala birmənalı cavab verən Bayden Avstraliya sualtı qayıqlarının nüvə silahına malik deyil, nüvə enerjisi ilə işləyən sualtı qayıqlar olacağını vurğulayıb.

Bayden, “Aydın olmaq istəyirəm ki, bu kritik məqamda anlaşılmazlıq olmasın. Avstraliya nüvə silahı olmayan qürurlu dövlətdir və bu şəkildə qalmaqda qərarlıdır.” ifadələrdən istifadə etmişdir. Bayden də yaxın vaxtlarda Çin prezidenti Si Cinpinlə görüşəcəyini və bu məsələni müzakirə edəcəklərini bildirib.

class=”medianet-inline-adv”>

3-) Sualtı qayıqların qiyməti nə qədər olacaq?

“The Guardian” yazır ki, Avstraliya ictimaiyyəti son günlər AUKUS layihəsinin dəyərini müzakirə edir. Kritik sualların əvvəlində bütün bu xərclərin hardan qarşılanacağıdır.

Əvvəldən deyək ki, bu layihə heç də ucuz deyil. Avstraliya hökumətinə yaxın mənbələrin hesablamalarına görə, layihənin başlanğıcında xərc 116-171 milyard dollar arasında qiymətləndirilirdi. Son proqnozlar göstərir ki, 2050-ci illərin ortalarında başa çatacaq proqramın ümumi dəyəri 268-368 milyard dollar təşkil edəcək.

Üçlü ittifaq tərəfindən təmin ediləcək büdcə ilk dörd ildə bir araya gələcək.

Sualtı planın dəyəri Avstraliya iqtisadiyyatı üçün də ciddi narahatlıqlar yaradır. AUKUS-un sözçüsü Endryu Hasti layihənin xərclərini ödəməyin onlar üçün asan olmadığını deyib və o, pulun ağaclarda bitmədiyini zarafatla etiraf edib.

4-) İLK sualtı qayıqların inşasına NE ZAMAN BAŞLAYACAQ?

Açıqlamaya görə, Böyük Britaniya və Avstraliya on ildən sonra öz sərhəd gəmiqayırma zavodlarında SSN AUKUS qurmaq üçün işə başlayacaq. Avstraliyada gəmiqayırma zavodları cənubdakı Adelaida şəhərində yaradılacaq.

Bu il istifadəyə veriləcək layihədə ilk Avstraliya hərbi və mülki personalı ABŞ və Böyük Britaniya Kral Dəniz Qüvvələrində təlim keçəcək. Böyük Britaniya bu ildən başlayacaq sualtı qayıqları 2030-cu illərin sonunda təhvil verməyi planlaşdırır.

Avstraliyada qurulan ilk SSN Aukus 2040-cı illərin əvvəllərində Avstraliya Hərbi Dəniz Qüvvələrinin inventarına daxil olacaq.

5-) Sualtı qayıqların texniki gücü NƏ OLACAQ?

İnşa ediləcək nüvə sualtı qayıqlarının ya “Vircinia Block V” sinfi, ya da “Astute Block VI” tipli sualtı qayıqlar olacağı gözlənilir. (Ağıllı ehtimallar bir az üstələyir.)

Layihənin ən maraqlı detalı okeanda aşkar edilməyəcək sualtı qayıqların necə qurulacağıdır. Avstraliya Milli Universitetinin Milli Təhlükəsizlik İnstitutunun tədqiqatlarının toplusu “Şəffaf Okeanlar Hesabatı” sualtı texnologiyası üçün mühüm ipuçları təqdim edir.

Elmi və texnoloji inkişafın sualtı qayıqların varlığını gizlətməyi getdikcə çətinləşdirə biləcəyini qeyd edən hesabatda okeanların 2050-ci illərdə “çox böyük ehtimalla” şəffaflaşacağı proqnozlaşdırılır.

Digər tərəfdən layihədə sualtı qayıqların silah sistemləri də diqqət mərkəzindədir. Layihə çərçivəsində qanadlı raketləri atmaq üçün şaquli atış sistemləri ilə təchiz edilən sualtı qayıqlara ortaq döyüş sistemi də əlavə olunacaq.

Qrafik: Harun Elibol

6-) KADRO PROBLEMİ NECƏ SON OLACAQ?

Avstraliya hökuməti heç vaxt bu qədər böyük sənaye addımı atmamışdı. Ölkənin üzləşdiyi ən kritik problemlərdən biri ixtisaslı işçi qüvvəsinə ehtiyacdır. İş o yerə çatıb ki, hərbi və sənaye infrastrukturunu inkişaf etdirmək üçün fizika mühəndislərindən tutmuş mütəxəssis qaynaqçılara qədər bir çox sahədə kadrlar yetişdirmək lazımdır.

Bu çərçivədə Avstraliya hökuməti 30 il müddətində ictimai xidmətlər və özəl sektor da daxil olmaqla təxminən 20.000 nəfəri işlə təmin edəcəyini açıqladı. Bununla belə, planın uğurlu olması üçün təlim, təlim və lazımi mütəxəssislərin işə götürülməsi prosesində qarşıya çıxacaq çətinlikləri necə aradan qaldırmaq artıq maraq doğurur.

Ötən il layihə çərçivəsində yarana biləcək problemləri qiymətləndirən Avstraliya Müdafiə Nazirliyi işçi qüvvəsinin gözlənilən səviyyədən aşağı qalması halında ciddi pozuntuların ola biləcəyi barədə xəbərdarlıq edib.

7-) DÖVLƏT HÜQUQLARI KİM OLACAQ?

Avstraliya ictimaiyyətində müzakirə edilən digər kritik mövzu layihədən sonra suverenlik hüquqlarının nə olacağıdır. Avstraliya hökuməti nüvə sualtı qayıqlarının tam şəkildə idarə edilməsi və idarə olunmasında təkid edir.

Üç lider bu planın Avstraliyanın adi silahlanmış, nüvə enerjisi ilə işləyən suveren donanmasının istehsalı, saxlanması, istismarı və idarə edilməsi üçün zəruri olan infrastrukturun, texniki imkanların, sənayenin və insan kapitalının inkişafını dəstəkləmək üçün hazırlandığını bildirib.

Bununla belə, Avstraliyanın keçmiş baş naziri Malkolm Ternbull layihəyə nəzarətdən narahatdır. Turnbull, Avstraliyaya suverenlik hüququ kağız üzərində verilsə də, praktikada nəzarətin texniki və digər dəstək verən ABŞ və İngiltərədə olacağını, müttəfiqlik münasibətlərinin gedişatının izlənilməsi lazım olduğunu bildirib.

Xüsusilə, bu il ABŞ sualtı qayıqlarının Avstraliya limanlarına səfərlərinin artması, suverenlik məsələsini tez-tez gündəmə gətirdiyi görünür.

😎 ABŞ AVSTRALİYADA DƏNİZ BAZASI AÇACAQ?

Avstraliya hərbi-dəniz bazaları məsələsinə xoş yanaşmır. ABŞ-ın 2023-cü ildən Avstraliyaya, 2026-cı ildən Böyük Britaniyaya liman səfərlərini artırması ölkənin ictimai rəyinə “Məskunlaşmış baza yaradılacaqmı?” sualını verdi. narahatlığını özü ilə gətirdi.

Layihə çərçivəsində həyata keçirilən işlərdə bu həssaslığı nəzərə alan ABŞ və Böyük Britaniya yaradılacaq donanmaya “Sualtı Rotational Force-West” (SRF-West) adını verib. Bu şəkildə Avstraliyanın uzun müddətdir ki, ərazidə xarici bazalarının olmaması siyasəti də davam edəcək. Sualtı qayıqlar fırlanacaq və daimi olaraq Avstraliyada olmayacaq.

Mövzu ilə bağlı açıqlama verən Bayden administrasiyasından yüksək səviyyəli bir səlahiyyətli, fəaliyyətlərin koordinasiyalı şəkildə həyata keçiriləcəyinə işarə etdi.

9-) NÜVƏ SİLAHININ QARŞISINI ALMAQ ÜÇÜN REQLAMLAR NECƏ EDİLƏCƏK?

Digər tərəfdən, nüvə enerjisinin bu şəkildə yayılması da ciddi müzakirə mövzusudur. Bəyanatda nüvə silahının yayılmaması ilə bağlı öhdəlikləri və nüvə enerjisi ilə işləyən sualtı qayıqların əldə edilməsi üzrə Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi ilə məsləhətləşmələrin davam etdirilməsi bir daha vurğulanıb.

Lakin bu məsələ təkcə AUKUS proqramına üzv ölkələrin deyil, Asiya ölkələrinin də gündəmindədir. Çin israr edir ki, bu layihə nüvə silahının yayılmaması müqaviləsinin (NPT) ruhuna uyğun gəlmir.

İndoneziya və Malayziyanın daha əvvəl də narahatlıqlarını dilə gətirdiklərini nəzərə alsaq, bu kritik mövzunun yaxın günlərdə yenidən gündəmə gələcəyini düşünmək səhv olmaz.

Asiya ölkələri qeyd edir ki, nüvə silahına malik iki dövlətin nüvə silahı olmayan dövlətə nüvə texnologiyası ixracı presedent yarada bilər.

Avstraliya isə yalnız nüvə enerjisi ilə işləyən sualtı qayıqlar istədiyini, Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi ilə əlaqə saxladığını və “ən sərt təhlükəsizlik protokollarını tətbiq edəcəyini” açıqladı.

10-) Sualtı qayıqların fəaliyyəti dayandırıldıqda NÜVƏ TULLANTILARI NƏ OLACAQ?

Avstraliya hökuməti, tikiləcək nüvə enerjisi ilə işləyən sualtı qayıqların istismar müddəti ərzində yanacaq doldurmağa ehtiyac duymayacağını və bu səbəbdən Avstraliyanın mülki nüvə enerjisi sənayesinə ehtiyac duymadığını açıqladı.

Ancaq prosesin sonunda inventardan çıxarılan sualtı qayıqlardakı nüvə tullantılarının nə olacağı ilə bağlı planın olub-olmadığı bəlli deyil.