Azərbaycanda və Ermənistanda media azadlığı təhlükə altındadır.

Mətbuat azadlığı hər bir demokratiyanın mühüm elementidir. O, vətəndaşların qərəzsiz məlumat əldə etmələrini, mühüm məsələləri müzakirə etmələrini və hökumətlərdən hesabat tələb etmələrini təmin edir. Bununla belə, Azərbaycanda və Ermənistanda müstəqil mətbuat orqanları dövlət tərəfindən artan təzyiqlərə məruz qalıb.

Bu yazıda biz hər iki ölkədə media azadlığının vəziyyətini araşdıraraq senzura, jurnalistlərə qoyulan məhdudiyyətlər və yerli yayımçıların təqibləri kimi əsas məsələləri işıqlandıracağıq. Biz həmçinin hər iki ölkədə media azadlıqlarının yaxşılaşdırılması üçün mümkün həll yollarını və vətəndaşların senzura və ya repressiya qorxusu olmadan məlumat əldə etmək hüquqlarını müdafiə etməkdə necə rol oynaya biləcəyini nəzərdən keçirəcəyik.

Dünyada Media Azadlığının İcmalı

Media azadlığı istənilən sağlam demokratiyanın təməl daşıdır. O, vətəndaşların senzura və ya qisas qorxusu olmadan məlumatlı olmalarını, əhəmiyyətli müzakirələrdə iştirak etmələrini və fikirlərini ifadə etmələrini təmin edir. Amma təəssüf ki, media azadlığı universal hüquq deyil. Dünyanın bir çox ölkələrində, məsələn, Azərbaycan və Ermənistanda medianın sərbəst fəaliyyət imkanlarını ciddi şəkildə məhdudlaşdıra bilən qanun və qaydalar mövcuddur.

Saytların yığılması

Əslində, Freedom House-un 2020-ci il “Dünyada Azadlıq” hesabatına əsasən, hazırda mətbuat azadlığının ciddi şəkildə məhdudlaşdırıldığı və ya mövcud olmadığı 59 ölkə (dünyadakı bütün dövlətlərin təxminən üçdə birini təmsil edir) var. Və bu siyahının ən aşağısında olan ölkələrə – Azərbaycan və Ermənistan kimi ölkələrə diqqətlə baxsanız, görərsiniz ki, bu iki keçmiş sovet dövləti bu gün dünyada ən məzlum media rejimlərinə malikdir.

Azərbaycanda media azadlıqlarının tarixi və mənşəyi

Təəccüblü deyil ki, Azərbaycan və Ermənistanın tarixi onların media azadlığının hazırkı vəziyyətindən xəbər verir. Tarixən hər iki ölkənin media senzurası və azadlıqları ilə bağlı mürəkkəb əlaqələri olub.

Azərbaycanda Sovet İttifaqı öz vətəndaşlarının informasiya əldə etməsinə əsaslı nəzarət edirdi. 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkə mətbuat azadlığı ilə bağlı mövqeyini dəyişdi və daha çox söz və mətbuat azadlığına imkan verən qanunlar qəbul etməyə başladı. Bununla belə, hökumətin mövcud məhdudiyyətləri hələ də medianın müəyyən mövzuları, xüsusən də Prezident İlham Əliyevə yönələn tənqidlərin işıqlandırılmasını və ya hökumətin digər neqativlərini əks etdirməsini məhdudlaşdırır.

Ermənistanda vəziyyət bir qədər fərqlidir. 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkə azad söz və mətbuat azadlıqlarının müdafiəsi, o cümlədən müstəqil media qurumlarının maliyyələşdirilməsi üçün qanunlar qəbul edib. Bununla belə, son illərdə hakim partiyanın təzyiqləri jurnalistlərin təqib və ya işdən çıxarılma qorxusu olmadan dəqiq məlumat vermək imkanlarını ciddi şəkildə məhdudlaşdırıb. Hesabatların təqdim edilməsinə – lakin onlara çıxışlara icazə verilməməsinə – və jurnalistlərin öz işləri nəticəsində cinayət təqibi ilə üzləşməsinə dair çoxsaylı nümunələr də olmuşdur.

Azərbaycanda Media Azadlıqlarının Mövcud Vəziyyəti

Azərbaycanda media azadlığına gəlincə, vəziyyət idealdan uzaqdır. Hökumətin xəbər agentliklərini çox sıxışdırdığı və tənqid etdiyi bilinir, “milli təhlükəsizliyə nəzarət” etmək cəhdləri üçün tez-tez müstəqil media mənbələrini bağlayır.

Freedom House-un son hesabatına görə, Azərbaycan Mətbuat Azadlığı İndeksində 100 baldan cəmi 7 balla dünyanın ən az azad ölkələrindən biridir. Bu, ifadə və fərqli fikir azadlığının ciddi senzuraya məruz qaldığı və bütün ölkədə özünüsenzuranın geniş vüsət aldığı bir mühit yaradıb.

Hökumət mətbuat azadlığını məhdudlaşdıran, o cümlədən müəyyən növ məlumatlara çıxışın məhdudlaşdırılması və diffamasiya və böhtana görə kriminallaşdırılan bir sıra qanunlar tətbiq edib. Bundan əlavə, hökumət əleyhinə yazan jurnalistlər təqiblərə, hədə-qorxulara, fiziki zorakılığa və hətta həbsə məruz qalırlar.

Bütövlükdə, Azərbaycanın media mənzərəsi yüksək dərəcədə məhdud olaraq qalır.

Ermənistanda media azadlıqlarının tarixi və mənşəyi

Söhbət media azadlığına gəldikdə Ermənistanın uzun və mürəkkəb tarixi var. Sovet hakimiyyəti illərində media senzuraya məruz qalır və hökumətin ciddi nəzarəti altında idi. Lakin 1990-cı ildə Sovet İttifaqının süqutundan sonra Ermənistan daha açıq idarəetmə formasına keçdi və daha çox müstəqil mətbuat orqanları inkişaf etdirməyə başladı.

Bu gün Ermənistan regionun ən demokratik ölkəsi hesab olunur. Freedom House-un 2019-cu il hesabatına görə, Ermənistan media azadlığı üzrə 100 baldan 67 bal toplayıb və ifadə azadlığı baxımından qiymətləndirilən 180 ölkə arasında 68-ci yerdə qərarlaşıb. Bu, ötən illərlə müqayisədə irəliləyişdir – 2018-ci ildə Ermənistan 64 xal toplayıb və ümumi hesabda 75-ci yerdə qərarlaşıb.

Ermənistan Konstitusiyası da mətbuat azadlığını insan hüququ kimi təmin edir. KİV-lər əsasən hökumət nəzarətindən azaddır və redaktorlara senzura və ya təqib qorxusu olmadan hansı məzmunun dərc olunacağına qərar verməyə icazə verilir. Müstəqil xəbər agentliklərinin sayı da son illərdə artıb, müxtəlif məzmunlu və fərqli siyasi perspektivlərə malik bir sıra radio stansiyaları, onlayn media orqanları və qəzetlər var.

Bundan əlavə, jurnalistlər çox vaxt hətta korrupsiya və ya insan hüquqlarının pozulması kimi mübahisəli mövzuları müzakirə edərkən belə, qorxu və qisas almadan öz fikirlərini sərbəst ifadə edə bilirlər. Bəzi hallar olub ki, jurnalistlər yazdıqlarına görə təqiblərə və ya həbslərə məruz qalıblar, lakin ümumilikdə onlar təqibdən qorxmadan fikirlərini sərbəst ifadə edə bilirlər.

Ermənistanda media azadlıqlarının hazırkı vəziyyəti

Ermənistan və Azərbaycanda media azadlığına gəlincə, iki qonşu ölkə daha fərqli ola bilməzdi. 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra Ermənistan mediasına Azərbaycandakından daha çox azadlıq verilib.

Ermənistan konstitusiyası ifadə azadlığı hüququnu təmin edir və hökumət ümumilikdə praktikada bu hüquqlara hörmət edir. Bununla belə, müxtəlif informasiya mənbələrinə çıxış ümumiyyətlə məhdudiyyətsiz olsa da, müəyyən nəşrlərə siyasi motivli təzyiqlərlə bağlı narahatlıqlar var. Sərhədsiz Reportyorlar (RWB) Ermənistanı 2020-ci il üçün mətbuat azadlığına görə sorğunun keçirildiyi 180 ölkə arasında 2019-cu ildən üç pillə geriləyərək 73-cü yerdə qərarlaşıb.

Bunun əksinə olaraq Azərbaycanda mətbuat azadlığı çox məhdudlaşdırılıb. Müstəqil məlumat mənbələrinə çıxış məhduddur və hökuməti tənqid edən jurnalistlər həbs olunma riski daha yüksəkdir – RWB-nin 2020-ci il Dünya Mətbuat Azadlığı İndeksinə görə, Azərbaycan sorğunun keçirildiyi 180 ölkə arasında 163-cü yerdədir. Səlahiyyətlilərin dövlət tərəfindən icazə verilməyən müstəqil xəbərlər və rəylər təqdim edən internet saytlarına girişi blokladıqları barədə məlumatlar da var.

Aralarındakı fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, hər iki hökumət yerli media orqanlarının və ya xarici mətbuat təşkilatlarının tənqidlərini qəbul etmək istəmir. Bəzi müsbət irəliləyişlərə baxmayaraq, aydındır ki, hər iki ölkədə bütün vətəndaşlar üçün media azadlıqlarının təmin edilməsinə qədər hələ uzun yol var.

Azərbaycan və Ermənistanda media azadlıqlarının müqayisəli xülasəsi

Azərbaycanda və Ermənistanda media azadlığı nisbi olaraq məhdudlaşdırılıb, hər iki ölkənin mətbuat azadlığını boğma ənənəsi var. Bununla belə, iki ölkənin yanaşması fərqlidir.

Azərbaycanda müstəqil media orqanlarına qarşı təzyiqlər davam edir, tənqidi jurnalistlər təqib və həbslərlə üzləşirlər. Bundan əlavə, xarici mediaya çıxışı məhdudlaşdıran qanunlar obyektiv reportajları çətinləşdirir və ya qeyri-mümkün edir.

Ermənistanda hökumət mətbuat azadlığını məhdudlaşdırmaqda – məsələn, internet məhdudiyyətləri və ya beynəlxalq jurnalistlərə akkreditasiyadan imtina etməkdə ittiham olunsa da, Azərbaycandan daha çox müstəqil media var. Bu, Ermənistan vətəndaşlarına hökumətin nəzarətindən azad ola biləcək müxtəlif xəbər mənbələrinə və rəy yazılarına daha çox çıxış imkanı verir.

Ümumilikdə, hər iki ölkə media üçün daha çox azadlıq təmin etməkdən və ictimai müzakirələrə gəldikdə daha çox məsuliyyətə imkan verməkdən faydalana bilər. Mətbuat seçimlərinin müxtəlifliyinin təmin edilməsi demokratiyanın qorunması və idarəetmə orqanlarına inamın qorunması üçün vacibdir.

Nəticə

Nəticə olaraq qeyd edək ki, Azərbaycanda və Ermənistanda media azadlıqları məhdud olaraq qalır və ifadə azadlığı hüququ informasiyaya çıxışı məhdudlaşdırmaq və mətbuata təsir etmək üçün geniş səlahiyyətlərə malik olan hökumətlər tərəfindən əngəllənir. Avropa Şurası tərəfindən Media Azadlıqları haqqında Bəyannamənin imzalanması kimi bəzi müsbət yönlü əlamətləri olsa da, ümumi ifadə azadlığı hələ də, xüsusən də Azərbaycanda daha çox tərəqqi tələb edir. Ermənistan və Azərbaycanda media azadlıqları jurnalistika, mətbuat azadlığı və digər fundamental hüquqların tam müdafiəsini təmin etmək üçün konkret addımların atılması yolu ilə gücləndirilməlidir. Yalnız bundan sonra vətəndaşlar həqiqətə və etibarlı məlumatlara çıxış əldə edəcək və təqib qorxusu olmadan ifadə azadlığı hüquqlarından istifadə edə biləcəklər.

Bu addımlara müstəqil jurnalistikanın və media fəaliyyətinin dekriminallaşdırılması, müstəqil media qurumlarına dəstək, jurnalistlərin və onların mənbələrinin müdafiəsi daxil ola bilər. Bundan əlavə, hökumətlərin ifadə azadlığını və açıq dialoqu təşviq etmək istəyi yaxından izlənilməli və qanuniləşdirilməlidir. Nəhayət, fəal vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarına hökumətin təzyiqindən qorxmadan sərbəst fəaliyyət göstərməsinə icazə verilməlidir.

Media azadlıqlarının tam şəkildə qorunmasını təmin etmək həm hökumətlər, həm vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları, həm də ayrı-ayrı şəxslər adından kollektiv səy tələb edir. Avropa Şurası kimi beynəlxalq təşkilatlar dəstək və məsləhət verə bilər, lakin son nəticədə onların hökumətlərinin ifadə azadlığı hüququna hörmət etməsinə əmin olmaq ermənilərin və azərbaycanlıların üzərinə düşür. Məhdudiyyətli media mühitində yaşamağın çətinliklərini qiymətləndirməmək olmaz, lakin media azadlığını müdafiə etmək və jurnalistləri müdafiə etməyə çalışmaq uğrunda mübarizə aparmağa dəyər nəcib işdir.

Hökumət strukturlarına inam yaratmaq və hesabatlılığı artırmaq üçün Ermənistan və Azərbaycan ilk növbədə ifadə azadlığını təmin etməlidir. Media təqib qorxusu olmadan xəbər verməyə təşviq edilməli, vətəndaşların obyektiv və balanslaşdırılmış xəbər mənbələrinə çıxışı təmin edilməlidir. Bu, hər kəsin demokratik proseslərdə tam şəkildə iştirak edə bildiyi açıq və şəffaf cəmiyyət yaradacaq.

Qurdqanlı, “24 saat“

Saytların yığılması